اهمیت بندر چابهار در توسعه شرق کشور

ظرفیت‌های اقتصادی چابهار از یکسو و نیاز کشورهای آسیای میانه به تجارت دریایی در کنار اشتراکات سیاسی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای این منطقه می‌تواند منجر به توسعه شرق کشور شود.

یکی از مناطق که با ایران در ارتباط است، آسیای میانه و کشورهای آن است؛ این کشورها شامل ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان هستند که از زمان استقلال با کشورمان در زمینه های مختلف دارای ارتباط بوده‌اند. کشورهای آسیای میانه به دلیل دارا بودن منابع نفت و گازی و همچنین موقعیت ژئواستراتژیک محل رقابت قدرت‌هایی چون آمریکا، روسیه و چین بوده‌اند. هم اکنون این منطقه برای کشورهای ترکیه، هند و عربستان نیز در کنار ایران، مهم تلقی می‌شود. عدم اتصال به راه‌های دریایی و تجارت دریایی از محدودیت­های کشورهای آسیای میانه محسوب می‌شود.

اقتصاد و پيشرفت در آن از مهم‌ترين عوامل توسعه بوده و همواره مورد توجه حکومت‌ها مي­باشد، بطوریکه مي‌توان ضعف در اقتصاد و بي‌توجهي به اين حوزه را از مهم‌ترين عوامل تضعيف و فروپاشي حکومت‌ها دانست. فعاليت‌هاي اقتصادي بر پايه يک نظام اقتصادي هستند که داراي شاکله و زيربناهايي بوده و با همه حوزه‌هاي جامعه در تعامل است. یکی از راه‌های شکوفایی و توسعه فعالیت­های اقتصادی برای کشورها، دارا بودن دیپلماسی قوی با سایر کشورها در این زمینه است. در ادامه مقایسه نحوه دیپلماسی اقتصادی کشورها در ادوار مختلف خود راهی برای یافتن رویکرد صحیح، بهتر و تداوم آن در عرصه سیاست خارجی محسوب می‌شود.

شهرستان چابهار در منتهى الیه جنوب شرقی ایران در کنار آبهاى گرم عمان، در60 درجه و 37دقیقه طول شرقى و 25 درجه و 17 دقیقه عرض شمالى واقع شده است. از شمال به شهرستان هاى ایرانشهر و نیکشهر از جنوب به دریاى عمان از شرق به پاکستان و از غرب به استان هاى کرمان و هرمزگان محدود می شود. مساحت شهرستان چابهار حدود 9739 کیلومتر مربع ، ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 7 متر و داراى 130 کیلومتر مرز خاکی  و حدود 115 کیلومتر مرز آبى در دریاى عمان می ‏باشد.  جمعیت شهرستان چابهار 291910 نفر و دارای 2 شهر چابهار و شهر نگور  و 3 بخش شامل بخشهای دشتیاری، پلان، بخش مرکزی، ‌و هشت دهستان می باشد (سایت چابهار، 1397). بنادر شهرستان چابهار آسان‌ترین و راهبردي‌ترین راه دسترسی به آبهاي آزاد براي 6 کشور محاط در خشکی درآسیاي مرکزي است. بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردي، که نزدیکترین راه دسترسی کشورهاي محصور در خشکی آسیاي مرکزی افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان به آب‌هاي آزاد از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و مهمترین بندر ایران در دریاي عمان محسوب می‌شود. بنابراین ظرفیتهای اقتصادی چابهار از یکسو و نیاز کشورهای آسیای میانه به تجارت دریایی در کنار اشتراکات سیاسی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای این منطقه می‌تواند منجر به توسعه شرق کشور شود.

"نظریه وابستگی متقابل" ادعای آن را دارد که وابستگی متقابل نهادی و اقتصادی عوامل تحریک در برابر درگیری‌ها را کاهش می‌دهد. در چهارچوب نظریات وابستگی می توان به موارد زیر پرداخت:

الف) مهمترین عامل در تحول مفهوم، مباني و ساختارهاي امنیت ملي درمسیر تحوالات اقتصاد سیاسي بین‌الملل مربوط به تحول در شکل و ماهیت دولت و ظهور بازیگران جدید است. به طور تاریخي، تحولات اقتصاد سیاسي بین الملل به سمت تقویت و سازماندهي متعالي و مسلط دولت – ملت و نقش آن در تامین امنیت ملي گام برداشته است؛ دولت نیز با همراهي با بازار و اقتصاد به گسترش فرآیند سرمایه داري در نظام اقتصاد سیاسي بین الملل کمک کرد. بدین ترتیب رابطه متقابل اقتصاد ملي و بین الملل با تقویت دولت روند تحولات اقتصاد سیاسي بین الملل را رقم زد.

ب) ریچارد کوپر در کتاب کلاسیک خود در مورد وابستگی متقابل اقتصادی استدلال می‌کند که تعامل اقتصادی بین المللی آزادی عمل کشورها را متناسب با قدرتشان هم افزایش می‌دهد و هم محدود می‌کند. تعامل مزبور با مجال دادن به استفاده‌ی اقتصادی بیشتر از منابع محدود می‌کند. تعامل مزبور با مجال دادن به استفاده‌ی اقتصادی بیشتر از منابع محدود، آزادی آن‌ها را افزایش می‌دهد؛ و با جای دادن هر کشور در ماتریس محدودیت‌ها آزادی‌شان را محدود می‌کند.

ج) رابرت کوهن و جوزف نای در تحلیل پیشتاز خود تأکید می‌کنند که وابستگی متقابل در ساده‌ترین تعریف به معنای وابستگی دوجانبه است. دیدگاه ما به طور ضمنی نشان می‌دهد که ارتباطات وابسته‌ی متقابل همواره هزینه‌هایی در بر خواهد داشت، زیرا وابستگی متقابل خودمختاری را محدود می‌کند. آن‌ها تأکید می‌کنند که خیزش عمومی وابستگی دوجانبه در دهه‌های اخیر- که آن را تا حدود زیادی ناشی از مبادلات فزاینده‌ی اقتصادی می‌دانند- می‌تواند محدودیت‌هایی را، از جمله در مورد کاربرد قدرت نظامی، بر دولت‌ها تحمیل کند.

در پیش گرفتن نظریه وابستگی متقابل می‌تواند کمک کننده کشور برای توسعه شرق کشور از طریق بنر چابهار باشد. در راستای وابستگی متقابل، ایران از طریق خشکی (ترکمنستان) و آبی (دریای خزر) با کشورهای آسیای مرکزی ارتباط دارد. موقعیت و ویژگی­هایی جغرافیایی ایران و کشورهای آسیای مرکزی به شکلی است که با یکدیگر دارای نوعی وابستگی ژئوپلیتیکی  هستند. که شامل وابستگی منافع و اهداف ملی یک کشور یا بازیگر سیاسی به ارزش­ها و مزیت­های جغرافیایی کشورها و بازیگران سیاسی دیگر است. این وابستگی متقابل جغرافیایی، فلسفه همکاری و تعامل بین­المللی و توسعه و تکامل سیستم سیاسی جهان است.

کشورهای آسیای میانه محصور در خشکی بوده و به آب‌های بین‌المللی راهی ندارند؛ همین موضوع از دلایل عقب‌ماندگی و نداشتن تعاملات تاثیرگذار در سطح بین‌الملل است. این کشورها توسط کشورهای چین، روسیه، افغانستان و ایران محصور گردیده‌اند و حضور آنها در آب‌های بین‌المللی با واسطه قرار دادن سایر کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران مقدور است. برای کشورهای این منطقه ارتباط دریایی از طریق بندر گواتر (کشور پاکستان) و بندر چابهار طی سال­های اخیر مطرح بوده است که در شرایط فعلی با توجه به اختلافات پاکستان و افغانستان و درگیری‌های داخلی این کشور بندر چابهار به عنوان اولویت مطرح است. اتصال ریلی بندر چابهار به افغانستان و سرمایه‌گذاری مستقیم هند در چابهار زمینه مساعد جهت ورود کشورهای آسیای میانه با بازارهای اقتصادی بین‌المللی از طریق سواحل مکران فراهم شده است.

دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل و کارشناس مسائل بین‌الملل*