پژوهش باید با شعله‌های درونی قلب پژوهشگر گره خورده باشد/یک سوم از دندان‌هایم را برای این کتاب از دست دادم

آئین رونمایی از کتاب «صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن» تالیف مرتضی فرهادی در سرای اهل قلم سی و دومین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برگزار شد.

به گزارش عطنا، فرهادی، مولف این کتاب در این نشست گفت: از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکر می کنم که چنین شرایطی را برای بار دوم فراهم کرد که رونمایی کتاب را در نمایشگاه داشته باشیم. البته یک رونمایی مفصل تر و پر جمعیت تر هم در سال های گذشته، رونمایی کتاب «موزه هایی در باد» بود که آن را هم دانشگاه علامه طباطبائی چاپ کرده بود و مورد استقبال بسیار قرار گرفت.

فرهادی ادامه داد: مهمتر از استقبال، اینکه من احساس کردم یک تن ناتوان، توانسته است تاریخ هنر ایران را حداقل از 6 هزار سال و نقوش سفالینه های تپۀ سیلک کاشان، حداقل به 12 هزار سال قبل و حداکثر به 40 هزار سال قبل برساند. فکر می کنم برای آموزگاران ناتوان باقیات الصالحاتی داشته باشد و وجود چنین نقطه هایی می تواند کمی امیدوار کننده باشد.

تقاضا می کنم کتاب موزه هایی در باد تجدید چاپ شود

وی در ادامه ضمن تشکر از زندمقدم، رئیس انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی افزود: از دکتر زندمقدم همکار گرامی خودم تقاضا می کنم که فکری به حال تجدید چاپ موزه های در باد داشته باشند. اما چرا من خیلی عجله در چاپ این کتاب جدیدم داشتم؟ این بی تابی از کجا ناشی می شود؟ لازم است که من دلایل این بی تابی را توضیح دهم. قبل از پاسخ به این سوالات، اجازه دهید که من  قسمت دوم صحبت هایم را با شعری از علامه اقبال لاهوری شروع کنم:

آن نکو بینان که خود را دیده اند،  خود گلیم خویش را بافیده اند

هرچه از خاک تو رست ای مرد بن   آن فروش و آن بپوش و آن بخور

فرهادی اظهار کرد: البته این شعر دارای معانی بسیار وسیع و ارزنده ای برای مسئلۀ توسعۀ ایران دارد. به همین دلیل هم، من هر چه گشتم دیوان های فارسی را که شعری پیدا کنم که به زبان حال امروز جامعۀ ما در ارتباط با توسعۀ پایدار باشد، شعری پیدا نکردم. شاید از کم وقتی من بوده و یا ناتوانی من برای بررسی کردن 124 هزار شاعر که نمی شود همۀ آن ها را مرور کرد. کتاب اقبال لاهوری پر است از نکاتی که جهان سومی ها را به نوعی با توسعه پیوند می دهد و راه برون رفت از توسعه نیافتگی را به آن ها یادآوری می کند.

مانند برخی از پست مدرن ها، کتاب را از آخر شروع نکنید

این استاد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه تاکید کرد: یادتان باشد که زبان شعر یک زبان بسیار فشرده و سنگین است. گرچه به زیبایی هنرهای  شاعر پیراسته شده است و ممکن است آن سنگینی خودش را در لحظه اول به چشم بروز ندهد. امیدوارم که دوستان بزرگوار کار دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن را که آثار علامه اقبال لاهوری را گزیده ای کرده اند، بخوانند و در مسئلۀ توسعه، ما ایرانیان و همچنین 150 کشور توسعه نیافته جهان بتوانیم پندهایی از این دیوان زیبا بر بگیریم.

مولف کتاب صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن گفت: در مورد انگیزه های کتاب اگر بخواهم بگویم، معمولاً کسی به انگیزه های نوشتن کتاب در ایران توجهی نمی کند. همه ابتدا به سراغ محتوا می روند. ولی به نظر من این یک بخش فراموش شدۀ کار نقادان و حوزۀ فلسفۀ علم است. فیلسوفان ایرانی ما و روش شناسان باید به این نکته توجه کنند که مانند برخی از پست مدرن ها، کتاب را از آخر شروع نکنند. اول از قسمت پیش برندۀ تحقیق صحبت کنند. همیشه از اینجا شروع می شود که کتاب به چه دست آوردهایی رسیده است. البته نمی خواهم بگویم که این مهم نیست. تمام موارد برای رسیدن به دست آوردهاست. ولی دست آورد یک محقق، خود به خود شکل نمی گیرد. اگر این طور بود، تحقیق کاری بسیار آسان بود و همه می توانستند پژوهشگر شوند.

فرهادی افزود: در هیچ درس روش تحقیقی هیچ گاه ما حتی یک فصل دو صفحه ای در مورد انگیزه در پژوهش نداریم. من می خواهم شما بزرگواران که انشاالله اگر تا به حال دست به قلم نبرده اید، دست به قلم ببرید، تا سخن های ما تجربی تر و معنادارتر شود.

ما کم خوان و اندک نویس هستیم

برندۀ جایزۀ پژوهش فرهنگی سال در ادامه گفت: جای تاسف است که در ایران ما کم خوان و اندک نویس هستیم. البته این سخن را بگویم که برای من نیست و این جمله برای استاد داور شیخاوندی است. این جمله می تواند هشداردهنده باشد. برای نجات از توسعه نیافتگی با نخواندن و ننوشتن ما به جایی نخواهیم رسید. فردوسی شاهنامه را برای اشرفی های سلطان محمود غزنوی سرود؟! اصلاً. می توانید از استاد فریدون جنیدی بپرسید که آن شعر را فردوسی گفته است یا خیر. او خواهد گفت به هزار و یک دلیل؛ مگر می شود شاهنامه را به خاطر پول سرود؟! کتاب های ماندگار و موثر در جهان از سرچشمه های عشق جوشیده اند. ما کارهایی بعد از انقلاب داریم که با میلیاردها  تومان پژوهش، قرارداد بسته شده است و از این پژوهش ها گاهی به سختی یک یا دو مقاله علمی-پژوهشی در می آید. از خیلی از اینها حتی یک یا دو مقاله علمی-پژوهشی هم در نمی آید.

فرهادی در ادامه خاطرنشان کرد: من می خواهم بگویم اگر با پول می شد پژوهش کرد و پژوهشگر داشت، عربستان سعودی باید بیش از همه جهان پژوهش داشته باشد.  کتاب باید با انگیزه های درونی پژوهشگر جوش خورده باشد و شکل بگیرد. پژوهش باید با شعله های درونی قلب پژوهشگر گره خورده باشد تا بتوان از آن چیزی حاصل شود.

این استاد مردم شناسی در ادامه یادآور شد: 30 سال قبل، وقتی که من برای اولین سال معلمی خود وارد دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی شدم، درس مبانی مردم شناسی برای بنده گذاشتند. من  هر چه در منابع مبانی مردم شناسی را جست و جو کردم که ببینم یک فصل دربارۀ توسعه و فرهنگ در این کتاب ها وجود دارد، دیدم که وجود ندارد و به خود گفتم که چقدر پر توقع هستی و توقع داری خارجی هایی که توسعه برایشان مسئله نیست و توسعه یافته هستند برای شما فصلی در مورد توسعه و فرهنگ بنویسند و خودم یک فصل برای مبانی مردم شناسی نوشتم. تقریباً 30 سال قبل. در دانشکدۀ ما اولین نسخه های آن 5 ریال به فروش می رفت.

در 13 سال گذشته از دروازه شهرستان تهران بیرون نرفته ام

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی افزود: حدود 3 سال بعد، من این مقاله را به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای یک همایشی به نام «توسعه و فرهنگ» ارائه کردم و بسیار مورد لطف و توجه شنوندگان قرار گرفت. جالب است بدانید نام آن مقاله، نام همین کتاب فعلی بود. از 30 سال قبل که این کار نوشته شده تا به امروز، ما پیاپی با آقای دکتر در ارتباط بودیم که  چند نسخه از این کتاب را به نمایشگاه برسانیم. زیرا برای این کتاب بهای زیادی داده ام. من یک سوم از دندان هایم را برای این کتاب از دست دادم . 20 سال پیش به من فرصت مطالعاتی دادند و من از این فرصت مطالعاتی حتی برای رفتن به تاجیکستان هم استفاده نکردم. در 13 سال گذشته از دروازه شهرستان تهران بیرون نرفتم. ما اگر به کارها و زحمات پیشینیان توجه کنیم بار مسئولیت بر دوشمان آسان تر خواهد شد. 3 جلد دیگر از این کتاب نیز در راه است. یک کتاب دیگری هم از دل این کتاب بیرون آمده است که آن در دست اقدام است. بدون آب ما نمی توانیم «توسعۀ پایدار» داشته باشیم. یک کتاب دیگر نیز به نام «دگرگونی های فرهنگ تولیدی و فرهنگ کار در ایران» است.

فرهادی در ادامه خاطرنشان کرد: مسئلۀ «انسان شناسی توسعه نیافتگی» موضوع دیگر قابل بحث است. دوستان عزیز راجع به توسعه زیاد مطلب نوشته اند. همچنین گهگاه در مورد توسعه نیافتگی می نویسند. اما هرگز به این مسئله توجه نکرده اند که توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی 2 مطلب جدا از یکدیگر نیستند. این کار 30 ساله به من آموخته است که ما فکر می کردیم توسعه یافتگی یک مسئله ای است برای خودش و جدا از توسعه نیافتگی و توسعه نیافتگی یک مسئله ای است برای خودش بدون ربط به توسعه یافتگی.

او در ادامه تصریح کرد: یکی از یافته های این کتاب این است که ما درک کردیم به هیچ وجه چنین نیست. ما با دو پدیدۀ جدا از هم روبه رو نیستیم. پدیدۀ واحدی که هر روی آن یک نام گرفته است. مانند یک سکه ای که دو روی شیر و خط داشته باشد  و یک روی این مسئله توسعه یافتگی است و روی دیگر آن مسئله توسعه نیافتگی است. در این کتاب ما این مسئله را به خوبی بررسی کرده ایم. البته زمانی که من اولین مطالب این کتاب را می نوشتم ما شاهدانی از علم غرب نداشتیم که در این زمینه با ما صحبت کند ولی با گذشت زمان شاهدانی به کمک ما آمدند. کسانی در خارج از ایران، مشرق زمین و کشورهای توسعه یافته هستند، این مسئله را تایید کرده اند که این دو پدیده یک پدیدۀ واحد هستند. برای فهم توسعه نیافتگی باید روابط کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته را دنبال کرد و هر کدام از اینها به تنهایی پاسخگوی ما نخواهند بود.

چارۀ ما، واگیرۀ پیشرفت پایدار است

فرهادی با اشاره به عنوان سوم کتاب، گفت: انسان شناسی توسعه نیافتگی و واگیرۀ پیشرفت عنوان دیگر است. در بخشی از جامعه ایران و از جمله در استان مرکزی، واگیره یک نام کلی و یک نام خاص دارد. سومین مطلبی که من در این کتاب در مورد آن صحبت می کنم این است که من نقشه ای را از راه آینده ای که کشور ما و حدود 150 کشور توسعه نیافته دیگر جهان باید آن راه را بپیمایند تا زیان های توسعه یافتگی به شکل فعلی در جهان به آخر برسد و در آخرالزمان به تمدنی برسیم که طبیعت را نابود کند. ما باید یک راه برون رفتی متفاوت تر از آنچه پیشینیان و آدمیان جهان و غربیان طی کردند طی کنیم. و آن واگیرۀ پیشرفت پایدار است.

وی افزود: در مورد کلمۀ پیشرفت، کمی صحبت می کنم. ولی آنچه را که من اینجا بازرسی کرده ام در کتاب با هزاران کلمه و مستندات آمده است. ما زمانی که کتاب که به دستمان رسید، فهمیدیم که هزار نام از قلم افتاده است. کتابی که هزار نام از قلم افتاده داشته باشد، پس همراه با چندین هزار نام است که هر نام هم با سند همراه است. این ها سخن های شخص من نیست. این سخن هایی است که دیگران گفته اند و ما آنها را گزیده کرده ایم و آورده ایم و ان شاء الله که شما با دقت آنها را بخوانید و بدانید اگر درست بودند به گوش بشنویم.

این استاد مردم شناسی خاطرنشان کرد: دوستان عزیز به خاطر داشته باشید که منظور من از غرب آن چیزی که در ذهن شما هست، نیست. غرب در این کتاب و در ذهن من یک فرهنگ یا یک سیستم یک پارچه نیست. غرب دارای بخش در قدرت و بخش زیر سلطه است. وقتی ما از غرب در این کتاب صحبت می کنیم، بخش در حاکمیت امروز غرب است نه غرب به طور کلی. اکثریت جامعه غربی، اکثریتی هستند که اگر هم اکنون دوست بالفعل ما نباشند، دوستان بالقوه ما در آینده هستند. این دانایی و فهم ما است و شیوه ارتباط گیری ما و پیشرفت معرفت جهانی است که می تواند ما را با این بخش تحت ستم اما در اکثریت غرب همراه سازد و این همراهی را هم اکنون نیز شما می توانید در حرکات آن بخش از غرب ببینید. غرب در سلطه، توسعه و پیشرفت را مساوی با تکنولوژی می بیند. در فصلی از این کتاب ما در مورد تکنولوژی صحبت کرده ایم. آرا فلاسفه خارجی و ایرانی را سعی کردیم در این کتاب بیاوریم. عقاید جامعه شناسان صنعت و تکنولوژی را در اینجا صحبت بکنیم و خود من هم قضاوت نهایی را و فکر می کنم که بزرگترین دفاع از تکنولوژی را در این کتاب کرده باشم. اما کسی که از تکنولوژی اینطور دفاع می کند و صفحات این کتاب شاهد آن است بر این اعتقاد هست که متاسفانه در شرایط فعلی  که من از آن تحت عنوان «اقتصاد باد آورده» یاد کرده ام، متاسفانه ما ایرانیان از تکنولوژی به بدترین شکل آن استفاده کرده ایم. البته استثنائات هست و می توانند چراغ راه باشند. ما با تکنولوژی بحران زیست محیطی در کشور به وجود آوردیم. پدران ما 10 هزار سال کشت کاری همراه با آبیاری داشتند. در اقلیم مدیترانه ای غرب کشتکاری همراه با آبیاری نیست. چون خداوند کشت ها را آبیاری می کند. در مشرق زمین و در کشورهای نظیر ما هست که وقتی کشاورزی حداقل در 10 الی  15هزار سال قبل به وجود می آید ما آن کشتکاری را همراه با آبیاری مصنوعی و تمدن کاریزی داشته باشیم. ما حدود 15 هزار سال تمدن کاریزی را با استفاده نادرست از تکنولوژی نابود کردیم. ما با تکنولوژی چه بلایی بر سر محیط زیست خود آورده ایم.

می شود با تکنولوژی جهان را نجات داد و می توان با تکنولوژی جهان را نابود کرد

فرهادی افزود: ما در شهر حدود 12 میلیونی در تهران زندگی می کنیم. شما زمستان های تهران و شرایط وارونگی هوا را دیده اید. ما ملتی هستیم که می توانیم با اتومبیل هایمان و با اگزوز اتومبیل هایمان یک خودکشی دسته جمعی 10 و یا 15 میلیونی داشته باشیم. چه کشوری در جهان تا به این اندازه پیشرفت کرده است که از تکنولوژی نابجا استفاده کند. یک پزشک آلمانی زمانی در یک برنامه تلویزیونی در ایران آمده بود و می گفت که ایرانی ها با کارد و چنگال خودکشی می کنند. می شود با تکنولوژی جهان را نجات داد و می توان با تکنولوژی جهان را نابود کرد. پیشرفت تکنولوژی زمانی پیشرفت همه جانبه محسوب می شود که عدالت و محیط زیست و دیگران را در زیر پای خود له نکند. اگر له نکرد آنگاه ما با پیشرفت همه جانبه رو به رو هستیم. اگر نه، صرف وجود تکنولوژی، عربستان سعودی، مگر از نظر تکنولوژی پیشرفته نیست؟! در مصرف تکنولوژی جزو پیشرفته ترین کشورهای جهان است. می تواند کارخانه هایی درست کند که 20 هزار کارگر رباتی داشته باشد. من در عنوان سوم این کتاب سخن از «واگیره ی پیشرفت پایدار» کرده ام.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تاکید کرد: پایداری که در این توسعه ذکر شده به حفظ محیط زیست برمی گردد. بدون حفظ محیط زیست هیچ کشوری نمی تواند توسعه پایدار داشته باشد. مطالبی که من در مورد فتوت در اینجا آوردم و اشاره کردم، این قیدها که برای توسعه در ایران پیشنهاد کردم به فرهنگ مشارکتی و پتانسیل فرهنگی ایران برمی گردد. ایران یک کشور کهنسال است. مانند هر کشور کهنسال دیگر. ایران دارای یک پتانسیل فرهنگی بسیار غنی و پیچیده و در عین حال مستور هست. این توسعه علاوه بر استفاده از تکنولوژی های مناسب غرب، بایستی از فرهنگ مشارکتی شرق و از جمله ایران استفاده شایان کند. برخی ها با گردآوری سرمایه بیشتر می توانند توسعه پیدا کنند و برخی از کشورها با مشارکت بیشتر مردمشان می توانند توسعه پیدا کنند. بخشی از عمر ما صرف مشارکت و مشارکت های مردمی شده است.

فرهادی در پایان تصریح کرد: من صحبت هایم را با یک بیت شعر از علامه اقبال لاهوری شروع کردم و با یک بیت دیگر از ایشان به پایان می رسانم: مثل نی خود را ز خود کردی تهی، در نوای دیگران دل می نهی.

زندمقدم: کتاب های دکتر فرهادی از آثار ارزشمند دانشگاه علامه طباطبائی است

گفتنی است، در ابتدای این نشست، امیر زندمقدم، رئیس انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی در سخنانی گفت: استاد فرهادی را نباید من معرفی کنم. چون در این حوزه کاملاً شناخته شده هستند و از استادان بنام این حوزه هستند. کتب و مقالات ایشان جزو پر استنادترین کتب و مقالات ما است.

وی افزود: در مورد آماده سازی کتاب صنعت بر فراز سنت و یا در برابر آن، نکته ای را عرض کنم. این کتاب در دانشگاه علامه طباطبائی فرآیند علمی خود را طی کرد. جالب است بدانید که در دانشگاه علامه طباطبائی هر اثری که به دست ما می رسد، آن فرآیند علمی را که می خواهد طی کند چندین شورا و مراحل مختلفی را باید بگذراند تا شورا مجوز را صادر کند. اما کتاب آقای دکتر فرهادی یکی از استثنائات است. زمانی که نام آقای دکتر فرهادی در شورای انتشارات می آید، همۀ دوستان می دانند آثاری که آقای دکتر فرهادی تا به حال داشته اند و دارند از لحاظ علمی بسیار ارزشمند است. به همین خاطر ما همیشه در شورای انتشارات به شکل ویژه ای به آثار ایشان نگاه می کنیم.

زندمقدم در ادامه گفت: کتاب آقای دکتر فرهادی مراحل خود را طی کرد و مراحل آماده سازی را نیز دوستان کمک کردند  که انجام شود. در حال حاضر حدود 40 جلد از این کتاب در غرفه انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی واقع در بخش ناشران دانشگاهی، سالن F4 ، راهروی اول، غرفه شماره شش موجود است و با 30 درصد تخفیف عرضه خواهد شد.

او در پایان گفت: از هفته آینده، فروشگاه ما در خیابان انقلاب، جنب انتشارات آگاه کتاب را برای عرضه خواهد داشت. همینطور فروشگاه آنلاین ما و کتاب فروشی ما در دانشکده اقتصاد و پردیس مرکزی دانشگاه علامه طباطبائی این کتاب را عرضه می کند.