پژوهش‌های اربعین را به سمت کاربردی شدن ببریم/ این حرکت بزرگ مردمی چه نقشی در ارتقای فرهنگ دارد؟

با توجه به اینکه تاریخ‌نگاری‌های زیادی در مورد پیاده‌روی، گردهمایی و مراسم اربعین شده است، ما قشر دانشگاهی باید به سمت پژوهش‌های کمی و کیفی مانند مردم‌نگاری، مطالعه موردی، مفهوم سازی بنیادی، فراتحلیل، مشاهده، پیمایش و مصاحبه برویم و آثار، پیامدها و نقش این حرکت بزرگ مردمی را بسنجیم و بیشترین بهره را برای ارتقای انسانیت از آن ببریم.

به گزارش عطنا، «نشست مطالعات اربعین‌پژوهی» با سخنرانی جمعی از استادان دانشگاه و حوزه علمیه چهارشنبه، 29 فروردین ماه در سالن شهید مطهری دانشکده ادبیات دانشگاه علامه‌طباطبائی برگزار شد. در این نشست استادان رشته‌های مختلف دانشگاه به ابعاد علمی اربعین پرداختند و پیاده‌روی اربعین را فرصتی برای تبلور هویت شیعه خواندند.

این مراسم در ادامه دومین همایش بین‌المللی اربعین که در سال گذشته و به عنوان سومین همایش از این مجموعه برگزار شد. رویکرد این نشست پیوند بین علم و دین بود و از این رهگذر فعالیت‌های علمی مربوط به مناسک و آیین‌های دینی مانند اربعین را بررسی کرد.

راهپیمایی اربعین که رواج آن در چندین سال گذشته هر سال با شکوه و حضور بیشتری از مردم سراسر جهان صورت می‌گیرد مایه خوشحالی و برکات بسیاری است و این رویداد فرهنگی-مذهبی باعث نزدیکی دو ملت ایران و عراق می‌شود و از جهت بسیار حائز اهمیت است.

اساتیدی که در این همایش حضور داشتند، نماینده گرایش‌ها و حوزه‌های مختلف در علوم انسانی و دانشگاه‌های مختلف بودند که به ابراز نظر و سخنرانی پیرامون محورهای نشست پرداختند.

زیارت اربعین یک فرهنگ است

علی کربلائی‌پازکی، دانشیار رشته کلام اسلامی گروه آموزشی معارف اسلامی دانشگاه علامه‌طباطبائی در بخشی از این نشست درباره مطالعات اربعین در حوزه الهیات پرداخت و گفت: زیارت اربعین هجرت معنوی و تجدید عهدی است که آثار معنوی فراوانی دارد , سنت حسنه‌ای بوده که بعد از رحلت پیامبر در بین شیعیان وجود داشته است.

وی با بیان اینکه در سیره متشرعه اگر امام عملی را تایید کند آن عمل حجت‌ است، گفت: اربعین به وسیله‌ امام سجاد(ع) تایید شد و امام نیز به زیارت امام حسین(ع) رفت؛ این سیره یک حجت شرعی برای ما شد، زیارت اربعین یک سیره عملی بین شیعیان است. زیارت اربعین برای شیعیان یک فرهنگ است، گفت: متاسفانه کتاب‌های کلامی و اعتقادی به بحث زیارت اربعین توجه نکرده‌اند.

راهپیمایی اربعین حرکتی جهانی است

نعمت‌الله ایرانزاده، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه‌طباطبائی ضمن تبریک اعیاد شعبانیه، گفت: با تمام توان از کسانی که ما را در همایش سوم یاری کنند، حمایت خواهیم کرد تا این حرکت عظیم تاریخ ساز از منظر دانشگاهی، پژوهشی، علمی، تحقیقی را به یک حرکت ارزشمند معنوی جهانی تبدیل کنیم.

دستاوردهای مراسم اربعین بسیار است

محمود تقی‌زاده‌داوری، دانشیار فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهيات و معارف اسلامی دانشگاه قم با اشاره به اینکه بحث‌های مختلف درباره راهپیمایی بزرگ اربعین سازنده است در این نشست به بررسی انتقادات و کاژکردهای مطرح شده در حوزه‌های انسانی، سیاسی اجتماعی و مالی درباره پیاده‌ر‌وی اربعین پرداخت و هدف عمده راهپیمایی اربعین را معنویت‌جویی، عرفان‌جویی و ارتقا روحیه معنوی معرفی کرد. وی گفت: کژکارکردهای اربعین به گونه‌ای نیست که دستاوردها و کارکردهای مثبت آن را تحت‌الشعاع قرار دهد.

ورزشکاران ایرانی، جوانمردی را در اربعین تبلیغ می‌کنند

سارا کشکر، دانشیار  مدیریت و برنامه‌ریزی در تربیت بدنی دانشکده علوم ورزشی و تربیت بدنی دانشگاه علامه‌طباطبائی راهپیمایی اربعین را از منظر تربیت بدنی بررسی کرد و با تاکید بر اینکه ورزش و نهضت عاشورا یک سابقه دیرینه دارند بیان کرد: ارتباط تنگاتنگی بین باورهای دینی و نهضت عاشورا با فعالیت‌های رقابتی در صحنه ورزش وجود دارد که این اتفاق باعث می‌شود تا ورزشکاران در صحنه پیاده‌روی اربعین شرکت کنند، ورزشکاران شرکت کننده اعم از زنان و مردان در اربعین حضور دارند و نشریات خارجی نیز به این موضوع پرداخته است.

وی همچنین گفت: افراد ورزشکار شرکت‌کننده در پیاده‌روی اربعین در ارتباط با ارزش‌های جوانمردی، رادمردی و معرفی الگوهای اثرگذار در حال تبلیغ اربعین و یا انتقال ارزش‌های ورزشی اسلامی هستند.

پژوهش‌های اربعین باید کاربردی شود

زهره اله‌دادی‌دستجردی، استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه‌طباطبائی با بیان اینکه بیشتر پژهش‌های اربعین توصیفی بوده است، گفت: پژوهش‌ها باید به سمت راهبردی و تخصصی شدن حرکت کند.

وی در ادامه به لزوم توجه به تاریخچه مطالعات اربعین اشاره کرد و اظهار کرد: تعداد تحقیقات و پژوهش‌هایی در حوزه اربعین انجام شده بسیار زیاد است اما تعداد کمی از آنها در مجله‌های علمی و پژوهشی انجام شده و معمولا در ماهنامه‌های عمومی و فرهنگی به چاپ رسیده‌اند و کمتر در ماهنامه‌های تخصصی چاپ شده‌اند. بیشتر مقالات چاپ شده حاصل پیاده کردن سخنرانی‌ها و مجالس وعظ و خطابه بوده است.

دستجردی پژوهش‌های اربعین را در چهار دسته طبقه‎بندی کرد و گفت: از نظر موضوعی پژوهش‌های اربعین را می‌توان در چهار حوزه جای داد. دسته‌‌ی اول پژوهش‌های وجودشناسانه است. در این دسته از پژوهش‌ها چیستی و ماهیت پدیده اربعین مورد بررسی قرار گرفته است. بیشتر پژوهش‌های انجام شده در این حوزه اربعین را توصیف کرده و خواستگاه تاریخی آن را مورد بررسی قرار دادند.

 دسته‌‌ی دوم مطالعات معرفت‌شناسانه است که در این دسته بررسی ارتباط بین اربعین و ظهور مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این دسته رمز و راز اربعین در حوزه اسلام بررسی شده است و تعداد پژوهش‌های انجام شده در این دسته نیز زیاد بود.

نقش اربعین در همزیستی جهانی چیست؟

دسته‌‌ سوم مطالعات اربعین شامل پژوهش‌های کاربردی، راهبردی و استراتژیک است؛ پژوهش‌های اربعین باید به این سمت و سو حرکت کند؛‌‌ یعنی جنبه‌های که این رویداد می تواند کاربرد پیدا کند. مثلا نقش این رویداد در همزیستی اجتماعی در جهان. تاثیراتی که این پژوهش‌ها می تواند داشته باشد باید بیشتر مورد تحلیل و واکاوی قرار بگیرد.‌‌یعنی پدیده اربعین خارج از مقوله‌های ذهنی و انتزاعی مورد بررسی قرارگیرد.

دسته چهارم شامل مطالعاتی می شود که آسیب‌های پدیده اربعین را مشخص می‌کند و بر این نکته تاکید دارد که آسیب وارد اربعین نشود. باید مورد بررسی قرار‌‌ گیرد که آیا در واقعه اربعین آسیبی وجود دارد و اگر دارد آن آسیب چیست.

وی همچنین در بخشی از سخنانش به خلاهای موجود در پژوهش اربعین اشاره کرد و گفت: لازم است خلا‌های موجود در پژوهش‌های مربوط به اربعین مورد توجه قرار گیرد. این نکته چه پژوهش‌هایی در اربعین انجام نشده است و بهتر است در آن زمینه بیشتر کار شود باید مورد دقت و تحلیل واقع شود.

پژوهش‌های اربعین باید نیازمحور و مسئله‌محور شوند

حامد دهقانان، استادیار مدیریت بازرگانی دانشگاه علامه‌طباطبائی در ادامه این نشست با بیان اینکه پژوهش‌های اربعین باید به سمت نیازمحور شدن حرکت کنند، گفت: باید مسائل را در حوزه اربعین شناسایی کرد و به پژوهش‌هایی پرداخت که واقعا نیاز هستند.

وی در ادامه سخنانش ابعاد مدیریتی مسئله اربعین را مورد توجه قرار داد و گفت: اربعین‌ یک پدیده اجتماعی است و وقتی قرار است ابعاد مدیریتی ‌موضوع مطالعه شود ابعاد مختلف محیطی، فناورانه، اجتماعی در نظر گرفته و طبقه بندی می‌شود.

دهقانان حرکت به سمت «یک الگوریتم واقع بینانه» را در مطالعات اربعین ضروری دانست و گفت: اگر پژوهش‌های اربعین به سمت «الگوریتم واقع بینانه» بروند‌؛ یعنی پژوهش‌ها نیاز محور و مسئله محور شوند کمک می‌کنند تا در پژوهش‌های آتی پژوهشگران به سمت مسائلی بروند که اولویت هستند و به روند رو به رشد این اتفاق مهم تاریخی کمک شود.

رسانه‌ها باید واقعیت‌های راهپیمایی اربعین را به مردم دنیا معرفی کنند

محمدحسن زورق، استاد مدیریت استراتژیک و کارشناس رسانه در بخش دیگر نشست به بیان تاریخچه‌ای از راهپیمایی اربعین پرداخت و گفت: رسانه‌ها در چنین شرایطی مسئولیت‌های تعیین‌کننده‌ای دارند، باید این راهپیمایی را بیش از پیش به جهانیان معرفی کنند و با ارائه واقعیت‌ها و معرفی ابعاد تاریخی این ماجرا اذهان و قلوب مردم حقیقت‌جوی جهان را که مشتاق حقیقت هستند، سیراب کنند تا مردم بدانند که راه آزادی و استقرار عدالت از کربلا و حادثه عاشورا می‌گذرد.

محمد حسن زورق، نویسنده، شاعر و سردبیر ماهنامه فرهنگ اسلامی به یکتا بودن مراسم اربعین در میان تمام مراسم‌های مذهبی تاریخ اشره کرد و دلیل آن را الهی بودن و در سیره امت پیامبر بودن این واقعه (واقعه عاشورا) دانست.

سردبیر ماهنامه فرهنگ اسلامی همچنین در خصوص نقش رسانه‌ها در پوشش مراسم اربعین گفت: رسانه به‌عنوان چشم جهان باید راهپیمایی اربعین را بنگرد و این صحنه‌های ناب و دوست داشتنی را شکار کند تا جهان ببیند که با علی و حسین چگونه جهان امن می‌شود.

این نویسنده که سخنانش را از مقاله خود با نام «راه رهایی» ایراد می‌کرد توضیح داد: این مراسم آنقدر امنیت دارد که یک زن تنها از ایران حرکت می‌کند و ده‌ها کیلومتر مسیر نجف تا کربلا را پیاده طی می‌کند بدون اینکه یک نفر به او نگاه حرام کند و همچنین با وجود تراکم زیاد جمعیت در طول مسیر زائران اهل‌بیت حرمت یکدیگر را نگه می‌دارند. این به دلیل امن بودن انسان‌های علوی و حسینی است.

وی در خصوص رسالت رسانه‌ها بیان کرد: رسانه به‌عنوان زبان تاریخ باید پیام اربعین را از راهپیمایی آن بگیرد و به گوش بشریت برساند. ساده‌ترین و اولین پیام این راهپیمایی از زبان تاریخ پیام کربلاست. اینکه به حسین (ع) و خانواده‌اش چه گذشته و چرا؟ دومین پیام هم نجف است. اینکه اولین امام بعد از رحلت پیامبر در آنجا دفن شده و جان خود را نثار راه آزادی کرده است.

زورق در ادامه افزود: یک رسانه متعهد باید از دو منظر به این راهپیمایی نگاه کند. نخست آنکه چشم جهان باشد و تصاویر واقعی از صحنه‌های این راهپیمایی را در معرض نگاه پرسشگر و حقیقت‌جوی مردم جهان قرار دهد و دوم زبان تاریخ باشد؛ از دهان این راهپیمایی برای همه مردم جهان با صراحت و صمیمیت واقعه عاشورا و اربعین را شرح دهد.

وی در پایان سخنانش خاطرنشان کرد: پیام راهپیمایی اربعین از زبان تاریخ برای بشریت چنین است: مسلمانان جهان، متحد شوید و دارالاسلام را از نو بنا کنید و خشت‌خشت آن را از عدالت و آزادی بسازید و آن را دقیقا طبق نقشه‌ای که خدا در قرآن مجید به دست ما داده است از نو بنا کنید. رسانه باید این پیام تاریخی را بشناسد، درک کند و به گوش جهان برساند.

برکات فرهنگی حرکت امام حسین، در زندگی ما ملموس نیست

غلامرضا ذکیانی، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه‌طباطبائی سخنانش را اینگونه آغاز کرد: می‌خواهم کمی کاربردی صحبت کنم و دلیلش هم این است که شرایط کنونی ما، شایط انقلاب ما و شرایط دانشگاه ما به‌گونه‌ای است که اگر نگوییم بحران، با چالش‌های بزرگ مواجه هستیم؛ همه ما مخصوصا محیط آکادمیک و دانشگاه باید به این چالش‌ها فکر کنیم.

وی افزود: ما در تاریخ وقایع زیادی از ظلم، اسارت و قتل داشتیم اما هیچکدام به گستردگی و تاثیرگذاری واقعه عاشورا،  تا امروز که ما وامدار امام حسین(ع) هستیم، ماندگار نشدند و همچنین راهپیمایی اربعین که هرساله به شکوه آن افزوده می‌شود هرگز مشابهی نداشته زیرا عظمت، کیفیت، ایثار و جمع‌گرایی آن بی‌نظیر است.

وی در خصوص ماندگار نبودن این صفات در روحیه افراد پس از اتمام دوره عزاداری گفت: اما چگونه است که ما شیعیان فقط در ایام محرم و اربعین این روحیات را داریم و همین که این دوره تمام شد به حالات قبلی خود برمی‌گردیم؟ اتفاقا از این واقعه و از مکتب اهل بیت باید در تمام مراحل و دوره‌های زندگیمان استفاده کنیم.

این استاد دانشگاه در ادامه به مدیریت مردمی این مراسم‌ها پرداخت: این وقایع دولتی نیست، یعنی عموم مردم مخصوصا قشر پایین اقتصادی همه‌‌ساله چیزی در حد معجزه خلق می‌کنند. چرا از این درس نگیریم؟ چرا در کشور خودمان کارهای مردمی را دولتی بکنیم و به همان میزان از قوت و تقدسش بکاهیم؟

رئیس دانشکده ادبیات افزود: به اعتراف مرکز آمار ایران کار مفید در ایران ۲۲ دقیقه از ۸ ساعت است. در همین ایران، همین جمهوری اسلامی که اینهمه شهید، جانباز و اسیر داده این وضع وجود دارد. یعنی کارمند اداره دولتی یک بیست و چهارم وظیفه خود را انجام می‌دهد و مشخص است که این فساد اداری است. آنوقت از این ادارات توقع چه خروجی‌هایی داریم؟

ذکیایی در مورد مشکلات ساختاری در اداره‌ها ادامه داد: پس از ورود به ادارات خیال ما تا ۳۰ سال راحت است، هر ماه حقوق خود را می‌گیریم و نظارت سخت‌گیر و دقیقی برما وجود ندارد، این ها موجب پایین آمدن کیفیت اداری ما می‌شود. ما زیادی دولتی هستیم و اقتصاد وابسته به نفت داریم و این‌ها هم مزید بر علت می‌شوند.

وی در پایان سخنانش، راه حل بهبود وضع موجود را از دل همبستگی مردمی پیاده‌روی اربعین استخراح کرد: اگر این سیستم مردمی تاثیرگذار را که در راهپیمایی اربعین داریم پیش بگیریم و در سیستم اداری خود پیاده کنیم، به همان وضعیت مطلوب می‌رسیم.

بومی فکر کنیم، جهانی عمل کنیم

علی انتظاری، دانشیار پژوهشگری اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبائی در ادامه این نشست موضوع «نگرش به راهپیمایی زیارت اربعین در میان گروه‌های زائران» را که طرحی در حال انجام است محور سخنان خود قرار داد:

بنده معتقدم برخلاف آنچه امروزه همه می‌گویند و بسیاری مقاله و کتاب درباره آن نوشته شده، جهان به سمت جهانی شدن نرفته است بلکه مقداری فرامِلّی شده است. جهان به سمت یک قطبی شدن حرکت می‌کند منتهی به این علت که تاکنون یک قطب غالب بوده و این قطب خود را به‌عنوان جهان معرفی کرده که من اسم آن را «قطب جهان‌نما» گذاشته‌ام.

وی افزود: قطب غرب همان قطب غالب است؛ اقتصاد خود را اقتصاد جهان می‌نامد، سیاست خود را سیاست جهان می‌داند و فرهنگ خود را نیز فرهنگ جهان می داند. به همین دلیل بلامنازع بوده ولی چون قطب بوده و عملکرد قطبی داشته مقاومت ایجاد کرده. حاصل این این مقاومت یک فرایند برای شکل‌گیری قطب‌های جدید شده است.

انتظاری در این باره که چه فرهنگ‌هایی به قطب تبدیل می‌شوند گفت: این قطب‌های جدید جاهایی بوجود می‌آید که در آنجا بستری برای ارائه آلترناتیوهای جهانی وجود داشته و این بستر معطوف به ذخایر فرهنگی و اجتماعی است. در جاهایی که ذخایر فرهنگی فرهنگی و جتماعی غنی نیست، مقاومتی اتفاق نمی‌افتد و آلترناتیوی هم ارائه نخواهد شد.

این استاد دانشگاه در ادامه انواع مقاومت را معرفی کرد: مقاومت سخت و نرم. مقاومت سخت اتفاقاتِ در غالب طالبان، داعش و امثالهم است و مقاومت نرم از جنس مقاومت شیعه؛ راهپیمایی اربعین به‌عنوان یک مقاومت نرم معرفی شده است که البته جای این پرسش هم هست که آیا شیعیان صرفا برای ثواب و انجام فریضه‌های مذهبی به راهپیمایی اربعین می‌روند یا یک ایدئولوژی پشت حضور هرکدام از آنهاست؟

وی در جواب به این پاسخ خود که راهپیمایی اربعین ایدئولوژی است یا صرفا ثواب کردن، گفت: در راهپیمایی اخیر اربعین میان ۱۲۰۰زائر ایرانی و ۱۰۰ زائر عراقی پرسشنامه پخش کردیم که در آن مشخص شد ۴/۵۳ درصد آنها به دلیل ایستادگی در برابر قدرت‌های جهانی حضور یافتند.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه در پایان سخنان خود به این جمع‌بندی رسید که: شیعیان به لزوم مقاومت در برابر قطب غرب آگاهند و این آگاهی کاملا در نظریه «قطبی شدن جهان» جای می‌گیرد. راهپیمایی اربعین یک قطب از قطب‌های مقاومت در برابر جهان غرب است.

اربعین؛ محل تلاقی میان پیوندها و تصورات میان‌ملتی

معصومه استاجی، رئیس پژوهشکده مطالعات ترجمه و استادیار زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه علامه‌طباطبائی درباره «مطالعات اربعین در غرب» به سخنرانی پرداخت و گفت: اربعین یکی از مهمترین بست‌های تاریخی و اعتقادی شیعه است که در آن فرصتی مناسب برای تحدید حیات و عهد با تمامیت اعتقادات بنیادی شیعه است. بزرگداشت اربعین به اندازه روز عاشورا مهم و مورد توجه است زیرا که در آن معنای انتظار و عدم رضایت از ظلم‌هایی که به اهل بیت رفته است بیان می‌شود. استاجی مقدمه‌ای از پژوهش خود را بازخوانی کرد و کلیتی از این تحقیق ارائه داد:

اربعین یکی از مهمترین بست‌های تاریخی و اعتقادی شیعه است که در آن فرصتی مناسب  برای تحدید حیات و عهد با تمامیت اعتقادات بنیادی شیعه است. بزرگداشت اربعین به اندازه روز عاشورا مهم و مورد توجه است زیرا که در آن معنای انتظار و عدم رضایت از ظلم‌هایی که به اهل بیت رفته است بیان می‌شود.

وی گفت: معالعات مختلفی در خصوص دیدگاه‌ها و جنبه‌های مختلف اربعین خصوصا در میان شیعیان انجام شده اما هیچگونه مطالعه جدی از این آیین مذهبی در غرب انجام نشده.

استاجی در ادامه گفت: موضوع اصلی پژوهش من زیبایی‌شناختی و هویت‌سازی است. چگونه این اعمال و مراسم مذهبی روز اربعین باعث می‌شود که ما هویتی مستقل از خود داشته باشیم؟ اینکه چگونه از نظر اعتقادی افراد سراسر جهان با قومیت و ملیت متفاوت گرد هم می‌آیند و زیبایی بصری خاصی را رقم می‌زنند.

این پژوهشگر حوزه فرهنگ افزود: ما با انجام مراسم مذهبی به شکل‌گیری هویت خود و هویت دیگری می‌پردازیم. اربعین با استفاده از دیدگاه‌های روانشناسی اجتماعی، ذهنیت‌سازی و زیبایی‌شناسی آیینی، یک محل تلاقی میان پیوندها و تصورات میان‌ملتی است. ماهیت تعبیه شده اعمال مذهبی و شیوه تجسم آن‌ها در زیبایی‌شناسی عملکرد اجتماعی یا مذهبی نقش بسیار عمده‌ای را بازی می‌کند.

وی در پایان سخنانش گفت: این مطالعه بررسی می‌کند که چه رابطه‌ای بین هویت فردی و هویت جمعی بویژه نمود و تبلور آن در هویت شیعی در نقش میان‌فرهنگی و میان‌ملتی ایفا می‌کند.