گفتمان و روزنامه‌نگاری

گفتمان، عموماً به معنی گفتگو و مراوده کلامی است اما در این مبحث، گفتمان، گفتگویی است همراه با ذهنیت و نگاه عمومی که در جامعه منتشر شده و به گفتگوی غالب افراد آن جامعه بدل شده است.

به گزارش عطنا، کتاب "روزنامه نگاری در جهان معاصر" شامل 6 بخش است که فصل نخست آن تحت عنوان "نقش روزنامه نگاری در زایش و تکامل گفتمان‌ها" از بخش اول  با عنوان "روزنامه نگاری و قبض و بسط گفتمان ها" مبنای معرفی و پرداخت به این کتاب خواهد بود.

نویسنده در این مقاله، با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی تلاش کرده تا فرایند زایش و تکامل گفتمان‌ها و همین طور شرایطی که منجر به قبض و بسط گفتمان می شود را ارائه نماید.

گفتمان عموماً به معنی گفتگو و مراوده کلامی است؛ اما در این مبحث، گفتمان، گفتگویی است همراه با ذهنیت و نگاه عمومی که در جامعه منتشر شده و به گفتگوی غالب افراد آن جامعه بدل شده است. میشل فوکو گفتمان را نقطه تلاقی و محل گردهمایی قدرت و دانش می داند. هر رشته خاص از دانش در هر دوره خاص تاریخی، مجموعه‌ای از قواعد و قانون‌های ایجابی و سلبی را دارد که معین می‌کند درباره چه چیزهایی می‌توان بحث کرد و درباره چه چیزهایی نمی‌توان وارد بحث شد. همین قواعد و قانون‌های نانوشته، که در عین حال بر هر گفتار و نوشتاری حاکمند - گفتمان آن رشته خاص در آن دوره تاریخی خاص هستند. (میشل فوکو، اریک برنز، مترجم بابک احمدی، نشر ماهی، ص ۱۰و۱۱)

تعاریف گوناگونی از تحلیل گفتمان و رویکرد انتقادی آن صورت گرفته است. شیفرین و استابز تعریفی را از تحلیل گفتمان ارائه کرده اند که عبارت است از بررسی و مطالعه نظام فراجمله ای عناصر زبانی؛ امروزه تحلیل انتقادی را با نام فوکو می شناسند. از نظر فوکو گفتمان ها، از علائم تشکیل شده اند؛ لیکن کارکرد آن ها، بیشتر از علامات (که صرفا به منظور نشان دادن و برگزیدن اشیاء می باشد) است. این ویژگی باعث می شود تا نتوان آن ها را به زبان، سخن و گفتار تقلیل داد. گفتمان امروزه، بیانگر ویژگی و خصوصیات تاریخی چیزهایی است که هنوز درباره آن ها سخنی به میان نیامده است... گفتمان ها، مجسم کننده معنا و ارتباط اجتماعی و اعمالی اند که به نحوی شکل گرفته اند که خود به سخن می آیند. (روش های تحقیق در ارتباطات 2 ، دکتر سید رضا نقیب السادات، نشر علم، 1391، ص ۱۰و۱۱ با اندکی تغییر).

اما نویسنده کتاب روزنامه نگاری در جهان معاصر، با تأکید بر متفکر بودن میشل فوکو الزاما نظرات اورا تایید نمی کند؛ بلکه نظرات انتقادی خود را نسبت به گفتمان، چنین بیان می کند:

"تنها در رشته های مختلف، تعریف های ارائه شده از گفتمان، مبهم و متفاوت نیستند، بلکه حتی در مواردی، یک متفکر در نوشته ها و سخنان خود تعریف های گوناگون و گاه متضاد از آن ارائه کرده است. "میشل فوکو"، نمونه ای از این موارد است... ( روزنامه نگاری در جهان معاصر، عباس اسدی، 1396، انتشارات آثار فکر، ص 13)

این مقاله، مدعی است هر گفتمانی حاصل رابطه رویدادها و تفسیرهاست. بدین معنی که هر گفتمانی هویت خود را در بستر تفسیرها کسب می کند.

نویسنده با ذکر تعاریف گفتمان از دیدگاه مگ دانل، لویی آلتوسر و دیگر اندیشمندان چنین نتیجه می گیرد که: با همه مباحثی که در باره گفتمان صورت گرفته، اما هیچ گاه به فرآیند زایش و تکامل "گفتمان" توجهی نشان داده نشده است.

از آنجایی که تفسیرها بر محور استدلال عقلایی و مباحثه انتقادی استوار بوده و یکی از اشکال انعکاس آگاهی‌های اجتماعی به شمار می آیند، در نتیجه میدانی برای برخورد افکار و عقاید بوجود می آورند، که منجر به ایجاد دیالوگ میان روزنامه‌نگاری و جامعه می شود. در واقع، روزنامه‌نگاری از طریق تفسیر، با رویدادها وارد مباحثه می شود و پرسش هایی را پیش روی آنها می نهد و در هندسه و مفاد آنها دگرگونی می افکند، سرانجام این امر، منجر به زایش گفتمان می شود. در واقع بسياري از مسائلي كه در یک جامعه به صورت گفتمان در می آیند، مسائلي‌ هستند كه از سوی رسانه‌ها مورد تحليل و تفسيرهای مكرر قرار می گیرند.

نویسنده در این مقاله می خواهد به این سئوال پاسخ دهد که تفسیر به عنوان یک ژانر مهم روزنامه‌نگاری چگونه در تولید گفتمان‌ها عمل می‌کند و چگونه گفتمان‌ها دچار قبض و بسط می شوند و این وضعیت در سطح روزنامه‌نگاری بین‌المللی، چگونه اتفاق می‌افتد؟ (همان- مقدمه کتاب ص 6)

این روزها حوادث ناگواری در رابطه با عدم تاب آوری شهروندان در خصوص زلزله های شهر تهران و ایران و همچنین خیزش های به ظاهر مردمی در کشور هستیم که به جز تعداد اندکی از اهالی خبره رسانه، کمتر روزنامه نگاری به وظیفه خود در حوزه گفتمان سازی در این دو حوزه عمل کرده است. ( رجوع کنید به مصاحبه منتشر شده دکتر عباس اسدی در ص 12 روزنامه قدس در تاریخ سه شنبه 12 دی ماه 1396)

این دو اتفاق، نمونه های بارزی از ایجاد و موج سواری از طریق رسانه های بیگانه و رسانه های غیر حرفه ای مثل تلگرام و افول یک گفتمان در رسانه های ملی (علی الخصوص در روز های اول این تحرکات) بود که در بازه ای حدود ده روز، ثمراتی مثل کاسته شدن از میزان احساس امنیت شهروندان، ایجاد یأس و ناامیدی در خانواده ها به خصوص در کودکان، سردرگمی رسانه ی ملی، شورش برخی از مردم و اقدام به تخریب، ایجاد چالش های فیزیکی، تخریب اموال عمومی، فوت چند شهروند و... داشت.

در حالی که گفتمان های بزرگ تاریخ حتی در زمان حضور رسانه ها، طول عمری بیش از این،  برای تولد و فراگیری داشته اند. با مطالعه و تفکر بر مفهوم ارائه شده ازگفتمان در کتاب " روزنامه نگاری در جهان معاصر" ،  برخی از وظایف مغفول مانده در حرفه روزنامه نگاری امروز، برای خواننده کتاب، روشن می شود .

در این مقاله نویسنده معتقد است که خبر، پس از تفسیر، به گفتمان روز یک شهر، کشور یا حتی جامعه جهانی بدل می شود و دوره ای از تأثیرگذاری مثبت یا منفی را بر ذهن، رفتار و ساختار اجتماعات انسانی می گذارد.

در صفحه 16 این کتاب با نقل نظریه نقش آموزشی رسانه های لاسول و تشریح وظایف اجتماعی گوناگون رسانه ها توسط استاد بلژیکی (روژه کلوس)، بر سه نقش رسانه ها، یعنی: نظارت بر محیط، هدایت و راهنمایی اجتماع و نقش آموزشی، تأکید شده است.

نویسنده همچنین از قول مرحوم دکتر معتمد نژاد اذعان داشته که: "تفسیرهایی که همواره درباره یک موضوع از طرف مفسران مختلف نوشته می شوند، باهم تفاوت دارند؛ درصورتی که خبرهای مربوط به یک واقعه از هر منبعی که گرفته شوند، خصوصیات عینی خود را حفظ می کنند. " (معتمدنژاد، 1388: 29 به نقل ازهمان؛ ص 18)

مراد از بسط گفتمان، تبیین و فهم رویداد و کمک به گسترش و رشد آن است. فهم رویداد، تابع سوالاتی از گروه "چرا؟" است که مفسران در برابر رویدادها می نهند و پاسخ هایی از آن می شنوند. مفسران برای یافتن پاسخ، جستجو را آغاز می کنند. هرچه اطلاعات بیشتر، مجهولات افزون تر... مجهولات تازه، پرسش های تازه می آفرینند. هر رویداد سوالی است در پیش روی مفسران... .

هر مفسر به قدر پاسخ هایی که می شنود و با توجه به تجربه، درک، دانش و اطلاعات خود، به پاره ای از حقیقت دست می یابد. برخی از مفسران، رأیی را می پذیرند و برخی رأیی دیگر را نمی پذیرند، بلکه نظری را که تاکنون مطرح نشده را ارائه می دهند؛ اینچنین در فربهی یا بسط گفتمان کوشیده اند... ( روزنامه نگاری در جهان معاصر، عباس اسدی، 1396، انتشارات آثار فکر، ص 28 با مقداری تغییر).

محاسن اثر

نویسنده از انواع و اقسام آرایه های ادبی در این کتاب بهره برده است، از جمله تضاد، طباق و جناس (مثلا در صفحه ی 24، ایشان 2 نوع ایدئولوژی را مطرح می سازند؛ "پیش ساخته" و "پیش خواسته.")

معایب اثر

این کتاب ایرادهای کوچک ویراستاری را علیرغم انتشار در نوبت سوم، با خود دارد.

سخن آخر

به طور کلی در بخش اول کتاب "روزنامه‎نگاری در جهان معاصر"،  نویسنده کوشیده است تا روزنامه‎نگاران و دانشجویان روزنامه نگاری بر این نکته از حوزه تخصصی خود، بیشتر مداقه کنند که هر گفتمانی محل اجماعی از تنوع دیدگاه هاست که از طریق تفسیر ها ارائه می شوند. وی تأکید دارد که میدان آورد اندیشه و تفکر انتقادی، "تفسیر" است. پس تفسیر را نباید دست کم گرفت؛ زیرا به شناخت موضوعی می پردازد که پی و بنیادش، یک رویداد و واقعیت است، ولی چیزی را با خواننده در میان می نهد که فراتر از خبر است، یعنی در خبر امکان شرح و بسط آن نبوده.

نویسنده کتاب، به خواننده گوشزد می کند که از نقش گفتمان ساز یک روزنامه نگار حرفه ای، غافل نباشد، زیرا برخی از خبرها مناسب تفسیرهایی است که می تواند منجر به خلق گفتمان جدیدی شود و اینگونه است که روزنامه نگار معاصر، می تواند به زنده بودن خود مباهات و افتخار نماید که در سایه همین امر، توسعه و پویایی روزنامه نگاری معاصر نیز، رقم خواهد خورد.

دکتر اسدی با تألیف این اثر، اتمام حجتی با تمام همکاران و دانشجویانش کرده است و به نوعی توقع هرکسی که مدعی و فعال در رشته روزنامه نگاری است را در زمینه گذر نکردن از رویدادها و تلاش برای پرداختن به موضاعات مهم و تفسیر نویسی به عنوان آغاز راه گفتمان، بالا برده است.

حال در پایان از شما می خواهم به این نکته توجه کنید که آیا رویداد مکرر حوادث همگون و مشابه، نمی تواند ریشه در این داشته باشد که خبرنگاران به درستی نتوانسته اند از آن حادثه، تفسیر و روایتی ارائه دهند که این حوادث کمتر تکرار شوند؟

آیا وظیفه خبرنگاران در گفتمان سازی در حوزه های زیر به درستی انجام شده است؟

"پیشگیری از اعتیاد" ، "آسیب هایی که دختران از دوستی های نامتعارف می بینند" ، "قاچاق و تمامی انواع آن" ، "خطرات استفاده از ترقه و بمب های دست ساز در حوادث شب چهارشنبه ی آخر سال" ، " شهدای مرزبان" ، " نقش آموزش های همگانی در بستر اخبارحوادث رسانه ها" و ... .

قضاوت و گفتمان سازی با شماست.