«نوش‌آباد» غنی‌ترین شهر زیرزمینی ایران/ مسیر فرعی جاده ابریشم

نشست «شهرهای زیرزمینی ایران» به همت «گروه تاریخ و باستان‌شناسی» خانه اندیشمندان علوم انسانی با مشارکت «انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان تهران»، «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان» و «پایگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نوش‌آباد» یکشنبه 23 مهرماه در «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد.

به گزارش عطنا، در این نشست، اسماعیل شراهی، کارشناس میراث فرهنگی استان مرکزی، علی خاکسار، معاون میراث فرهنگی استان همدان، مهدی امیدی فر، باستان شناس و محقق، نوروز رجبی، باستان‌شناس و پژوهشگر و زهرا ساروخانی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد حضور داشتند.

زهرا ساروخانی، باستان‌شناس و  مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد، به عنوان اولین سخنران نشست گفت: یکی از آثار تاریخی نوش‌آباد، شهر زیرزمینی اویی است، این شهر زیرزمینی به  بزرگترین شهر زیرزمینی جهان معروف است که قدمتی ۱۵۰۰ ساله دارد و به دوره ساسانیان برمی‌گردد؛ این شهر زیرزمینی با وسعتی بیش از ۴ کیلومتر و در سه طبقه در عمق‌های ۴ الی ۲۱ متری از سطح زمین ساخته شده است.

کاربری این شهر در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است به گونه‌ای که در دوران ساسانی تا صفوی و حتی زندیه بیشتر به عنوان پناهگاه یا جان‌پناه محلی برای اختفا و حفظ جان استفاده می‌شد و در حال گسترش بوده اما در دوران قاجار بیشتر به منظور فرار از گرما در تابستان استفاده می‌شده.

وی علت اهمیت تاریخی شهر نوش‌آباد را قرارگیری آن در مسیر ارتباطی شمال به جنوب کشور دانست و گفت: نوش‌آباد یکی از شاخه‌های فرعی جاده ابریشم است؛ در سال 1383 هنگامی که یکی از اهالی نوش‌آباد در حال حفر چاه فاضلاب بود به مجموعه دست‌کند رسید سپس اداره میراث فرهنگی کاشان را در جریان قرار داد و ما به عنوان کارشناس وارد صحنه شدیم.

ابتدا فکر می‌کردیم با مجموعه کوچکی روبه‌رو هستیم اما با مطالعات مردم‌شناسی که در سطح شهر انجام دادیم متوجه شدیم با مجموعه بسیار بزرگی مواجه‌ایم که قسمت کوچکی از آن را دیده‌ایم، بنابراین شروع به مستندنگاری کردیم.

ساروخانی سپس به توضیح روند کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخت و گفت: این کاوش‌ها معمولاً یک ماهه است اما در نوش‌آباد ۳ ماه طول کشید، چرا که ما در  ۲۷ متری زمین در حال کار کردن بودیم، بنابراین با مشکلاتی از جمله فاضلاب شهری مواجه شدیم، ضمن این‌که فضا محدود بود و خاک‌برداری با دست و سطل به سطل زمان زیادی می‌گرفت و ما باید از بین راهرو و دالان‌های خیلی باریک به چاه اصلی می‌رسیدیم تا آنجا را خاک‌برداری کنیم.

«نوش‌آباد» وسیع‌ترین شهر تاریخی زیر زمینی ایران

مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد در ادامه گفت: طی سه ماه به میزانی خاکبرداری کردیم که امکان مستندنگاری ایجاد شود؛ برای این‌که بیشترین اطلاعات را در کمترین زمان دریافت کنیم گمانه‌های باستان‌شناسی را سه نقطه، بخش قدیمی، مرکز محله توده و حاشیه شهر انتخاب کردیم، چرا که می‌خواستیم بدانیم که شهر زیر زمینی تنها در زیر بافت تاریخی شهری است یا بیرون از شهر نوش‌آباد هم گسترش دارد.

وی این گمانه‌ها را دقیق دانست و گفت: با گمانه‌ای که در شیخ‌آباد زدیم، متوجه شدیم شهر زیرزمینی نوش‌آباد تا بیرون از شهر امروزی گسترش داشته است که احتمالا یکی از وسیع‌ترین شهرهای زیرزمینی جهان است و با توجه به مطالعات تاریخی که از حومه و داخل شهر به دست آمده به این نتیجه می‌رسیم شهر نوش‌آباد بعد از کاشان مهم‌ترین شهر این منطقه بوده است.

ساروخانی درباره شکل و ماهیت شهرهای زیرزمینی گفت: شهرهای زیر زمینی، دارای ساختاری متراکم و به هم‌پیوسته‌ مثل دالان‌های طویل و اتاق‌هایی است که حریم مشخصی دارند و در بخشی از این معماری‌ها معبد و محل تدفین وجود دارد؛ یکی از عناصر ثابت دست‌کنده‌های نوش‌آباد آبریزگاه‌ها یا توالت‌های بهداشتی است که در گوشه هر اتاق به صورت یک چاهک قرار گرفته بودند.

باستان‌شناس ارشد نوش‌آباد در این باره گفت: بدون استثنا در کنار تمام ورودی‌هایی که به وسیله چاه‌ها به شهر زیر زمینی منتهی می‌شوند سنگ‌های شبیه «سنگ آسیاب» وجود دارد، در این بخش وارد کارگاه توده یا کارگاه مرکزی شدیم که حدود ۹۰ درصد از آن کاوش شده است و برای بازدید گردشگران آماده است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد بیشترین مستندات‌ کاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه را در زمینه معماری و اشیا سفالی عنوان کرد و گفت: انواع سفال‌های بدون لعاب، نخودی و آب‌خوری، بزرگ تا کوچک ‌نیز از این شهرهای زیرزمینی به دست آمد که قدمت آن از دوره ساسانی شروع می‌شود و تا اوایل دوره قاجار ادامه می‌یابد، بنابراین قدمت اولیه شهر زیرزمینی نوش‌آباد به دوره ساسانی برمی‌گردد که تا دوره قاجار گسترش پیدا کرده است.

وی با اشاره به چاه‌های زیرزمینی فراوان در این شهر تاریخی که کارکردهای متفاوتی داشته گفت: برای حفظ امنیت این دست‌کندها باید ورودی‌هایی تعبیه می‌شد که دشمن به سختی وارد مجموعه شود یا اصلا نتواند ورود کند، یکی از ورودی‌های اصلی در شهر نوش‌آباد چاه‌های 4 متری و یک کانال باریک با عرص حدود ۵۰ سانتی‌متر است به طوریکه که دشمن با لباس و زره به‌ سختی می‌توانسته به آنجا ورود کند.

وی ادامه داد: گفته می‌شود بعضی از ورودی‌ها در کنار تنور نان بوده است ورودی‌های دیگری در باغ‌ها نیز وجود دارد که به وسیله خار و خاشاک در آنها را می‌پوشاندند؛ دور چاه‌ها به وسیله آجرهای خطایی دورچینی شده بود تا در فضای تاریک امکان دیده شدن داشته باشد.

دومین نیاز اهالی سرویس‌های بهداشتی بود که در هر دست‌کند یک آبریزگاه تعبیه شده بود، یک سری چاه‌ها، ‌اند، ارتباط با طبقات بالا یا پایین که به قنات راه می‌یابند، یک سری چاه‌ها برای ذخیره مواد غذایی استفاده می‌شده‌اند و چاه‌های که در طبقه اول دست‌کندها وجود دارد به علاوه چهارهای تهویه‌ای که در دیوارها ایجاد شده باعث جریان پیدا کردن هوا در محیط می‌شود.

وی در ادامه به «میمند» که یک روستا از توابع بخش مرکزی شهرستان شهربابک-کرمان است گفت: این روستای شگفت انگیز در ۳۰کیلومتری شهر شهربابک قرار دارد، میمند با خانه‌های کنده شده در دل کوه و شهر زیر زمینی دست‌کن در تیرماه ۹۴ به ثبت جهانی رسیدند.

استان همدان با بیش از 1800 اثر تاریخی

در ادامه نوروز رجبی، باستان‌شناس و پژوهشگر  ایرانی درباره حوزه فرهنگی رودخانه بشار یاسوج و اهمیت آن در دوره‌های تاریخی گفت: رودخانه بشار از کنار شهر یاسوج می‌گذرد و به رود کارون می‌ریزد چندین شاخه آب مانند مهریان و گنجه‌ای به بشار متصل می‌شوند و این رودخانه از چندین دره می‌گذرد اما بر اساس مطالعات تاریخی در دوره‌های مختلف، زمینه‌های سکونت انسانی در کنار این رودخانه، بسیار دشوار بوده است.

وی با اشاره به عدم امکان کشاورزی در دره‌های باریک رشته کوه زاگرس گفت: روستاهای مختلفی پیرامون رودک‌هایی که به رودخانه‌های بشار متصل می‌شوند، وجود دارد اما محوطه‌های تاریخی در دره‌های اطراف رودخانه بشار، بسیار کم است اما اولین محوطه تاریخی، تل خسرو است؛ بنابراین در دره بشار در دوران پیش از تاریخ، هیچ استقرار فرهنگی و انسانی به جز تل خسرو وجود ندارد و این تپه باستانی حدود ۲۰ متر با لایه‌های مربوط به هزاره پنجم که بالاترین لایه‌های مربوط به دوره قاجار است.

رجبی محوطه کورد لاغری را از دیگر محوطه‌های موجود در دره یاسوج عنوان کرد و گفت: این محوطه مربوط به هزاره چهارم و فرهنگ لپوئی است که به وسیله کارخانه سنگ شکن از آن پاک شده است و گورستان تاج امیر یکی دیگر از محوطه‌هاست که مربوط به زمان ایلام قدیم و میانه است که بخش زیادی از این گورستان توسط دانشگاه علوم پزشکی از بین رفت.

وی افزود: حدود ۱۵ گور شناسایی شد و گورستانی به نام محمود آباد در آن سمت رود وجود دارد که ساخت و سازهای شهری روز به روز بر آن آسیب وارد می‌کند اهمیت این دو گورستان در این است که اطلاعات زیادی از جوامع کوچرو ایلامی به ما می‌دهد؛ کوچروها با این‌که در این دره‌ها مستقر نبودند  و به صورت کوچرو در دره‌های پایین‌تر نورآباد و فریان در فصل های سرد زمستان زندگی می‌کردند و در فصل‌های گرم به دامنه‌های دنا پناه می‌آورند.

وی در رابطه با نحوه کشف و کاوش مجموعه دست‌کند یاسوج گفت: زمانی که آقای مجاهدنیا قصد داشت یک چاه فاضلاب جلوی خانه‌اش حفر کند چون با سطح صخره‌ای مواجهه بود از بیل مکانیکی برای شکستن صخره استفاده کرد و به یک فضای مربع شکل با درازای سه متر و پهنای ۲ مترو ۷۰ سانتی متر رسید در این‌جا بود که به شهرداری و نیروی انتظامی و میراث فرهنگی و دادستانی خبر داد سپس دستور کاوش صادر شد و من مأمور کاوش در آنجا شدم.

پژوهشگر آثار باستانی در ادامه به بافت این اثر اشاره کرد و گفت: مجموعه یافت شده از نظر مکانی توانی دارد که انسان در آن مستقر باشد؛ راهرو های این مجموعه با خاک پرشده است  و برخی نیز تنها با یک لایه ۳۰سانتی متری از رسوبات پر شده اند، سعی ما بر این بود مسیرها رابازکنیم اما در این راه با مشکلاتی مانند کمبود اکسیژن و کاهش دید، کمبود تجهیزات خاص و گرمای بیش از حد مواجه شدیم.

وی در ادامه گفت: گاهی راهروها به سمت خانه‌های همسایه امتداد می‌یافت که احتمال ریزش را افزایش می‌داد که بخشی از آن تخریب شده‌اند، برخی راهروها یکدست ادامه دارند و برخی‌ها چون در شیب دامنه قرار دارند با حفر چاله‌هایی راهروها را امتداد دادند جنس صخره‌ها از کُنگلومِرا یا سنگ جوش است که مقاومت بالایی دارد.

در بعضی قسمت‌ها چاهک‌های به عمق ۳متر کنده شده است و در کف چاهک خمره‌ای قیر اندود وجود دارد که طبق تحقیقات برای ذخیره موادغذایی استفاده می‌شده است؛ با توجه به موارد فرهنگی و ظرف‌های سفالی موجود دریافتیم که در این بنا به دوره اشکانی باز می‌گردد و وجود سفال‌های منقوش، برای گاه‌نگاری و تاریخ‌گذاری به ما نشان می‌دهد که مجموعه برای دوره دوم اشکانی است.

رجبی در  انتقاد از عملکرد سازمان میراث فرهنگی گفت: شواهدی یافت شد که در سطح دیده می‌شدند اما توسط مردم و همسایگان ازبین رفته بود؛ نظارت سازمان میراث فرهنگی بسیار پایین و نگران کننده است و بسیاری از کاووشگران مزد کارشان را هنوز دریافت نکرده‌اند؛ امیدوارم مدیران شهری و مجموعه مدیران فرهنگی اهمیت این مکان های تاریخی را درک کنند و اجازه ندهند در حوزه های گردشکری این بناها نابود شوند خیلی از کشورهای بی‌هویت و بی‌تاریخ در آرزوی همچین آثاری‌اند تا بتوانند برای آن برنامه بچینند.

وی در تاکید بر اهمیت استان همدان گفت: استان همدان در سال ۱۳۸۳ با بیش از 1800 اثر تاریخی و طبیعی و 1000 اثر ثبت شده در فهرست میراث ملی به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین در جلسه هیئت دولت مصوب شد و همانطور که می‌دانیم این استان اولین پایتخت ایرانیان یعنی هگمتانه است و در جای جای استان همدان تپه‌های تاریخی متعددی وجود دارد.

رجبی با اشاره به شهرهای زیر زمینی گسترده ایران گفت: شواهد وجود دست‌کند دیگری در شهر سامن دیده شد که ما کاوش را آغاز کرده‌ایم؛ در ایران تمرکز شهرهای زیر زمینی در غرب و مرکز کشور است و شهر زیر زمینی سامن در شهر جنوبی‌ترین بخش استان و در شهرستان ملایر قرار گرفته است.

باستان شناس ایرانی در مورد نحوه پیدا شدن شهر سامن گفت: آثار زیر زمینی سامن در مرکز یک شهر کوچک قرار گرفته است در سال ۸۴ پیمانکار شرکت مخابرات درحال حفاری برای اجرای فیبر نوری بطور اتفاقی در عمق سه متری به یک کانال ارتباطی برخورد کرد و شهردار به من اطلاع داد.

در حفاری‌های آن‌جا به کانالی پر از رسوبات برخورد کردیم و دو دریچه ایجاد کردیم تا محیط داخل خشک شود و تا سال ۸۶ فضا را ترک کردیم تا برای کاوش و تحقیقات پژوهشی آماده شود سپس به علت وجود فضای شهری و امکان ریزش خانه و ساختمان‌ها قسمت‌هایی که زیر خیابان بود حفاری کردیم.

با کاوش هشت نقطه مجموعه گسترده‌ای که در گذشته که با یکدیگر ارتباط و عملکردی مانند یک شهر داشتند دارای حدود ۸۰ اتاق کشف کردیم؛ ورودی‌های مجموعه از سنگ بستر است و اختلاف این دست‌کند با سایر دست‌کندها در بستری است که مجموعه در آن ایجاد شده است؛ کل فضای مرکزی شهر سامن از سنگ گرانیت است.

سنگ گرانیت بسیار سخت و محکم است که حفاری‌اش مشکل است چرا که مغز سنگ محکم است و یکی از سوالات اساسی ما این است که این سنگ‌ها را چه ابزاری و چگونه می‌کنده‌اند و هدفشان چه بوده است.

رجبی در قسمت دوم راجع به بازسازی و مرمت این شهر توضیح داد و گفت: برای مرمت و بازسازی بخش‌های که در اثر ساخت و سازهای شهری تخریب شده بود از سنگ گرانیت لقمه‌ای استفاده کردیم چرا که وظیفه اصلی و اولیه ما حفاظت از ابنا و آثار تاریخی است.

برنامه‌ریزی برای بازسازی شهر تاریخی سامن

ما برای شهر تاریخی سامن طرح مرمت وحفاظت و احیای مجموعه شش آیتم راه‌اندازی کردیم:

1- مرمت و تثبیت ساختار سنگی ۲- مرمت و تثبیت استخوان های انسانی ۳- نورپردازی۴- ساخت ویترین برای اشیا(برای ایجاد سایت موزه ) 5- احیای ورودی ها ۶- خیابان‌هایی که روی بنا هستند را به خیابان دیگری انتقال دهیم و یک مبلمان شهری جدید ایجاد کنیم .

رجبی با توجه به یافتن اسکلت‌های انسانی و شواهد آیینی در شهر تاریخی سامن، معتقد است قسمت‌هایی از این شهر به عنوان دخمه استفاده می‌شده است، دخمه یا برج خاموشان مکانیست که زرتشتیان، مرده‌های خود را در آن می‌گذارند تا گوشت مردار توسط درندگان و پرندگان خورده شود آنگاه باقی‌مانده استخوان‌ها را درون چاه میانه دخمه انبار می‌کردند، چرا که اشکانیان معتقد بودند جسد ناپاک و نجس است و نباید چهار عنصر مقدس آب، باد، خاک و آتش را آلوده کند و مرده‌های خود را در گور دخمه‌ها ،گورخمره‌ها، تابوت‌های سفالی و سنگ می‌گذاشتند؛ سامن یک بستر سنگی دارد که فضای مناسبی برای این کار است اما بعد از متروکه شدن آن در دوره اسلامی به عنوان پناهگاه از آن استفاده می‌شد.

وی در ادامه به یکی دیگر از شهرهای تاریخی همدان اشاره کرد و گفت: یکی از شهرهای پنهان شکل گرفته دوره اشکانی در همدان شهر زیرزمینی ارزانفود از توابع بخش مرکزی همدان و در جنوب شرقی این شهر است که در آن مجموعه آثاری به صورت دست‌کند در عمق چهار تا شش متری زمین در غرب روستای ارزانفود کشف شده و به واسطه همین امتیاز در انتظار ثبت جهانی است.

رجبی گفت: ارزان‌فود از مجموعه ‌آثار دست‌کند زیرزمینی در ایران است که در سال 1389 به‌طور اتفاقی کشف و همان زمان برنامه‌ پاک‌ سازی و شناسایی در آن انجام شد، بر اساس بررسی‌ هایی که در این محوطه انجام شده، قدیمی‌ ترین لایه‌ای که در این محل می ‌توان تشخیص داد، مربوط به دوران اشکانیان است و استقرار و استفاده از این مجموعه در دوره ‌های سلجوقی، ایلخانی‌، تیموری و صفوی ادامه داشته است.

سرپرست تیم کاوش یافته های باستان شناسی را بیانگر این واقعیت که این مجموعه به صورت دست کند در بستری از سنگ‌های لاشه موسوم به "شسیت" ایجاد شده و بسیار گسترده بوده دانست و گفت: این مجموعه شامل اتاق ها، سالن ها و راهروهای ارتباطی متعددی است که فضاهای موجود را به هم مرتبط می‌کند؛ ورودی فعلی مجموعه در راس تپه و به صورت چاهکی به عمق تقریبی سه متر قرار دارد و ابعاد ورودی آن حدود 70 در70 سانتیمتر است؛ ورودی یکی از دریچه‌ ها یا هواکش ‌های مجموعه که در سقف راهرویی تعبیه شده و توسط حفارگران بازگشایی شده، به یکی از اتاق‌های اصلی مجموعه منتهی می ‌شود.

رجبی در ادامه گفت: فضاها و اتاق های این مجموعه دارای ابعاد متغیر و احتمالا کاربری های متفاوتی هستند در بدنه بیشتر آنها سکوهای سنگی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد؛ در بالا و مجاورت سکوها و بدنه بیشتر فضاهای مجموعه حلقه با قلاب های تراشیده شده از سنگ بستر به شکل زیبا به چشم می خورد و این قلاب ها نیز کاربردی هستند و نظر قاطعی در خصوص عملکرد آنها وجود ندارد.

قلاب‌های حلقه مانند در بستر سنگی کنده شده که در واقع معلوم نیست متعلق به چه زمانی هستند و چه کارکردی دارند حفره‌هایی روی دیوار وجود دارد که جای قرار دادن پی‌سوزها برای روشنایی بوده‌اند، انواع و اقسام ظروف سفالی، اشیای فلزی، سکه‌ها، زیورآلات آهنی و مهره‌هایی از جنس یاقوت در سامن و ارزانفود کشف شده که اغلب مربوط به دوره اسلامی هستند و مهره‌های عقیق و دیگر قطعات مطالعاتی به دوره تاریخی قبل‌تر برمی‌گردند.

رجبی در پایان با اشاره به دستاوردهای این کاوش گفت: یک پایگاه میراث فرهنگی در ارزانفود ایجاد کردیم تا هم به مدیریت واحدی مجموعه و هم توسعه برنامه‌های آینده، کمک شود؛ ارزانفود دو کیلومتر از زیرساخت شهری فاصله دارد و تمام سعی ما این بود که به طبیعت بکر و طبیعی آن آسیب وارد نکنیم؛ ارزانفود و سامن دو مجموعه هستند که قابلیت گردشگری دارند و جذب توریست دارند.

سبک معماری دوره ساسانی، یافته‌های جدید باستان‌شناسان 

اسماعیل شراعی، کارشناس میراث فرهنگی استان مرکزی، در ادامه نشست راجع به تفرش، اراک و خمین گفت: در شهرستان‌های تفرش اراک و خمین دست‌کندهای مختلفی پیدا کرده‌ایم که نمونه‌های مطالعاتی قابل توجهی دارند، تعدد و تنوع دست‌کندها زیاد است.

وی در ادامه گفت: اولین دست‌کند در مرحله مطالعه و بررسی، دست‌کند تفرش از صدر اسلام است که یکی از مراکز اصلی تشیع و عراق عجم در ایران بوده است، نمونه‌ای از کاشی‌های زرین فام مربوط به قرن ۶ و ۷، آجرها و نمونه‌های مطالعاتی دیگر در آن کشف شده‌اند.

کارشناس میراث فرهنگی استان مرکزی گفت: عمده محوطه‌های شهرستان خمین مربوط به دوره ساسانی است، منابع نشان می‌دهند موبد مردان در خمین فعالیت می‌کرده است و خمین را از این رو سرزمین مقدس می‌دانند؛ ازجمله مهم‌ترین آثار شهرستان خمین گورستانی است مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی که بیش از ۱۲ مورد دست‌کند در آن کشف شده‌ اما هیچ شواهدی از علت اینکه چرا عده‌ای به زیر زمین روی آوردند در دسترس نیست.

شراعی ضمن اشاره به دو مورد از دست‌کندها که دارای بستر کنگلومرایی و شنی بودند گفت: پلان دست‌کند دارای یک سالن، ۱۲ اتاق، هواکش، چهار انبار، پنج راهرو و دو چاه آب بود که ورود به این مجموعه از راه هواکش‌ها صورت می‌گرفت، در یک اتاق مورد کاوش چاهی وجود داشت که دهانه آن به وسیله یک سنگ بزرگ پوشیده شده بود، در اینجا ۵ اسکلت یافتیم و مورد بررسی قرار دادیم، همچنین آرکادیو لهستانی نیز اسکلت‌هارا مورد مطالعه قرار داد.

کارشناس میراث فرهنگی در رابطه با اشیای کشف شده در این دست‌کندهای تاریخی گفت: قالب اشیا و سفال‌ها از چاه‌های بزرگی که در اتاق‌ها تبدیل شده بود به دست آمد جالب اینجاست هر یک از فضاهای این مجموعه درهای چوبی داشتند و نمونه‌های از چفت و بست و گِل‌میخ‌های مربوط به این درها نیز کشف شده‌اند، اشیا فراوانی که مربوط به زنان بود نظیر سرمه‌دان‌ها، گوشواره‌های ملیله‌کاری شده، انگشترهای طلا با نگین فیروزه یافتیم که یکی از آنها به دوره خوارزمشاهیان در زمانی که با عباسیان درگیر بودند برمی‌گردد؛ این موارد کمتر در دست‌کندهای دیگر اتفاق افتاده بود.

وی در پایان گفت: در این کاوش‌ها به سبک زندگی‌ای برخوردیم که افراد در زیر زمین زندگی می‌کردند و در آن‌جا به پرستش می‌پرداختند و میتراییست بودند، کاوش‌های ما نسبی است و امیدواریم در کاوش‌های آینده ابهامات‌مان را در رابطه با اینکه چرا عده‌ای به زیرزمین پناه برده بودند و در آنجا زندگی می کردند پیدا کنیم.

پرستشگاه‌های زیرزمینی در سرزمین‌های دست‌کند  

مهدی امیدی‌فر، باستان‌شناس و محقق در ادامه نشست در رابطه با دست کنده‌های دزفول گفت: خوزستان از دو بخش کوه و دشت تشکیل شده در کوهپایه شهر دزفول «سازند» کنگلومرای بختیاری شکل گرفته است، این سازند تا سمت شمال شوش ادامه پیدا کرده که وقتی به سمت جنوب آن حرکت می‌کنیم سازند تمام می‌شود و به سازند لهبری می‌رسیم.

وی در ادامه گفت: دست‌کندهای مربوط به دوره ساسانی با هدف انتقال آب از رودخانه‌های مصر، کرخه، کارون و دز شکل گرفته است که آب را وارد کانال‌ها می‌کردند و سمت شهرهای ساسانی مثل کرخه، جندی شاپور و شوشتر انتقال می‌دادند، از مجموعه آبشارهای شوشتر تا دوره پهلوی دوم استفاده می‌شده که بحث مورد نظر ما روی سازند کنگلومرای بختیاری است.

امیدی‌فر با اشاره به آثار تاریخی دزفول گفت: در بافت قدیم دزفول شبستان‌هایی با حدود ۲ متر عمق وجود داشت که برای تابستان که دمای هوا ۵۰ درجه بود دمای این شبستان‌ها به ۲۰ درجه می‌رسید و مردم برای خنک ماندن و فرار از گرما به آن‌جا پناه می‌بردند حتی برای نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی نیز از آن مکان استفاده می‌کردند.

این شبستان‌ها معمولاً ۱۲ پله می‌خوردند و داخل خانه‌های طبقات بالای جامعه بود ۲ ورودی وجود داشت که یکی اندرونی و دیگری بیرونی بود، معمولاً در عمق ۱۰ تا ۱۵ متری زمین ساخته می‌شدند و سفره‌های آب زیرزمینی در عمق ۳۰ تا ۲۵ متری بودند.

تصاویر نشست:

عکس: زهرا اسحاقیان راد- عطنا