شعر «محتشم» محک مرثیه‌سرایی منظوم است

عطنا - مال‌الدین علی محتشم کاشانی شاعر ایرانی عهد صفویه و معاصر با شاه طهماسب اول است. وی در سال ۹۰۵ هجری قمری در کاشان زاده شد و بیشتر دوران زندگی خود را در این شهر گذراند. نام پدرش خواجه میراحمد بود. کمال‌الدین در نوجوانی به مطالعهٔ علوم دینی و ادبی معمول زمان خود پرداخت. معروفترین اثر وی دوازده بند مرثیه‌ای است که در شرح واقعهٔ کربلا سروده است. مرثیهٔ دیگری نیز در مرگ برادر جوان خود سروده که بسیار سوزناک است. مجموعه‌ای از غزلیات عاشقانه با نام «جلالیه» نیز از وی باقی مانده است. وی در ربیع الاول سال ۹۹۶ هجری قمری (به روایتی ۱۰۰۰ هجری قمری) درکاشان درگذشت.

مراسم بزرگداشت ‏‏محتشم کاشانی به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با حضور جمعی از استادان ‏زبان و ادب فارسی و علاقه مندان به شعر آیینی در تالار اجتماعات شهید مطهری(ره) این انجمن برگزار شد.

در این برنامه احمد خاتمی ‏استاد ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، احمد تمیم‌داری استاد ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی، حجت الاسلام حمیدرضا ارباب سلیمانی مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، عبدالرضا مدرس‌زاده استاد ادبیات دانشگاه ‏آزاد اسلامی واحد کاشان و میثم نمکی رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشان سخنرانی ‏کردند

شعر محتشم، محک یا استاندارد مرثیه‌سرایی منظوم است

احمد خاتمی گفت: خوشبختانه از روز عاشورا  و از ایام نزدیک به شکل گیری این حادثه عظیم، ما راویان موثقی از اهل بیت(ع) داریم که به شرح این واقعه پرداخته اند. بر این اساس جناب زینب کبری(س) و جناب ام کلثوم (س) درباره واقعه عاشورا سروده هایی دارند. از امام سجاد علیه السلام و دیگران نیز مطالبی درباره این واقعه نقل شده است. همچنین چکامه بلندی از فرزدق و یا اشعاری از دعبل خزاعی و شریف رضی و دیگران نیز از واقعه کربلا به دست ما رسیده است که این نشان از توجه اهل بیت (ع) و شاعران و ادیبان پیرو اهل بیت(ع) به نقل این وقایع به زبان منظوم دارد.

وی افزود: هنگامی که سخن از محتشم کاشانی به میان می‌آید، همه اذهان و افکار به سمت ترکیب بند معروف او معطوف می شود. زیرا «محتشم» مدیون همین ترکیب بند است و اگر این شعر نبود، شاید او آنچنان که باید مورد توجه قرار نمی‌گرفت. وضعیت کلی شعر «محتشم» در حد شاعران متوسط دوره صفوی و بعد از آن است اما به دلیل عنایت و توجه خاصی که به او شد، عزت و حشمتی پیدا کرد که قرن‌هاست با این شکوه معنوی و شعر آسمانی به شکل آبرومندی در میان ما زندگی می کند. بعید است که روزی ماجرای کربلا باشد و نام محتشم نباشد؛ این ها به هم گره خورده اند و همواره گره خورده باقی خواهند ماند.

خاتمی تأکید کرد: شعر محتشم تبدیل به نوعی محک یا استاندارد مرثیه‌سرایی منظوم شده است؛ از این رو شاعران بسیاری از او پیروی کردند. محتشم در سال ۹۹۶ قمری وفات کرد اما از آن تاریخ تا امروز نام او کمرنگ نشده و غبار کهنگی نیز بر شعر او ننشسته است. شعر او همچنان جایگاه خود را دارد. چرا که این شعر، مُهر الهی خورده و فراموش ناشدنی است. درحقیقت «آنی» در شعر محتشم هست که اجازه نمی دهد دیگر شعرها به ساحت او نزدیک شوند حتی با اینکه شاعرانی چون وحشی بافقی همه ارکان شعری را رعایت می کنند باز هم شعر آنها همانند شعر محتشم نخواهد شد.

محتشم کاشانی؛ هم عصر شعرای سبک هندی

احمد تمیم داری طی سخنانی به بیان اهمیت دوره صفویه و سبک هندی پرداخت و گفت: دوره صفویه ۲۵۰ سال حکومت، فرهنگ و تمدن است و پس از ساسانیان و اشکانیان از طولانی ترین دوره های امپراطوری ایران به شمار می رود. بزرگترین امپراطور این دوره نیز شاه عباس کبیر است که بخشی از حکومت او همزمان با اکبرشاه تیموری معروف به «اکبر کبیر» است. ایران در دوره صفویه به جامعه بین الملل بیشتر شناسانده شد و دانشمندان بزرگی در این عصر مانند میرفندرسکی، ملاصدرا، فیض کاشانی و میرداماد ظهور کردند. این افراد شخصیت‌های بزرگی هستند که آثار آنها هنوز در دانشگاه های خارجی تحصیل و تحلیل می‌شود.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی به اهمیت سبک هندی اشاره کرد وگفت:  ملک الشعرای بهار، علامه قزوینی و رضا قلی خان هدایت درباره سبک هندی که محتشم کاشانی نیز هم عصر شعرای این سبک است، بد گفته اند؛ البته این ها افراد بزرگی بوده اند اما این درحالی است که مثلاً در دوره ملک الشعرا حتی یک یا دو دیوان منقح از شاعران سبک هندی چاپ نشده بود. سبک هندی ناشناخته مانده است و جا دارد که بیشتر مورد توجه قرار گیرد. به گفته دکتر عباس زریاب خویی در این دوره، شعر به فلسفه آن هم فلسفه وحدت وجودی نزدیک می‌شود، البته وحدت وجود صدرایی با آنچه که در هند مطرح می شود کاملاً متفاوت است.

دیوان محتشم؛ رنگین کمانی زیبا از اشعار

حجت الاسلام ارباب سلیمانی گفت: آنچه در بین مردم از محتشم کاشانی معروف است، ترکیب بند عاشورایی اوست در حالی که در دیوان اشعار این شخصیت ادبی، اشعار مختلفی در قالب های گوناگون شعری باقی مانده است که این ها رنگین کمان زیبایی را شکل داده اند. جا دارد که ما به عنوان علاقمندان حوزه فرهنگ و ادب، هر از چند گاهی به این منظومه زیبا سری بزنیم و لحظاتی را با آن انس بگیریم تا از اشعار او بهره مند شویم.
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: ترکیب بند محتشم کاشانی هرروز تازگی خود را به نمایش می گذارد. هنوز هم در کتیبه های داخلی و خارجی که عزاداران حسینی در ایام عزای امام حسین (ع) با خود حمل می کنند، شعر او نقش بسته است. امروز اگر به شیعیان پاکستان، افغانستان، هند و حتی مسلمانان تاجیکستان هم توجه کنید؛ ترکیب  بند عاشورایی محتشم درمیان آن ها می درخشد.

محتشم‌کاشانی؛ استاد نامدار شعر فارسی

عبدالرضا مدرس‌زاده گفت: محتشم‌کاشانی استاد نامدار شعر فارسی در روزگار صفویه است که اگر در سده‌های پیشین زیست کرده‌ بود، خود، سنایی دیگری بود. اما او در این انتخاب بیرون از اختیار خود توانست به نام شاعری تأثیرگذار خود را بنمایاند و نقشی نیک به یادگار بگذارد. 

استاد دانشگاه آزاد کاشان تصریح کرد: اگرچه محتشم‌ در کارهایی مانند سرودن ماده‌ تاریخ آثاری اعجازمانند از خود بر جای نهاده ‌است و عاشقانه‌های او در رساله‌ جلالیه سبکی خاص از عشق و دوستی را به نمایش می‌گذارد اما همین‌که می‌پذیرد ممدوح شعر خویش را حضرات ائمه ‌هدی(ع) قرار دهد و در نهایت برای ایشان و به‌ویژه سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه‌السلام مرثیه‌سرایی کند، بدان معنی است که اولا محتشم پای اعتقاد خویش ایستاده و مسیری را که شاه صفوی در ارادت‌ ورزی به آل‌الله(ع) به او و دیگران نشان داده، با تعبد و تعهد پیموده‌ است و دیگر این‌که، به‌درستی تشخیص داده که جای مرثیه‌های آیینی در شعر فارسی خالی است.

در پایان این نشست، لوح تقدیر و سپاس انجمن و هدایایی نفیس از سوی فعالان فرهنگی شهرستان کاشان با حضور رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و استادان حاضر در برنامه به پاس خدمات استاد مهدی صدری، در تصحیح و انتشار دیوان محتشم کاشانی به ایشان اهدا شد.