ورود ممنوعِ خط فارسی در جشنواره نشریه‌های دانشجویی

در مقدمۀ کتاب «دستور خط فارسی» مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی آمده است که: « خط چهرۀ مکتوب زبان است و همان­گونه که زبان از مجموعۀ اصول و قواعدی به نام «دستور زبان» پیروی می­کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد که ما مجموع آن اصول و ضوابط  را «دستور خط» نامیده­‌ایم.

«خط فارسی، به ­موجب اصل پانزدهم قانونِ اساسیِ جمهوریِ اسلامی ایران، خط  رسمی کشور ماست و کلیۀ اسناد رسمی و مکاتبات و کتاب­های درسی باید به این خط نوشته شود و طبعاً چنین خطی باید قواعد و ضوابطی معلوم و مدون داشته باشد تا همگان، با رعایت آنها، هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند. تدوین مجموعۀ قواعد و ضوابط خطّ فارسی، مخصوصاً در سالهای اخیر که استفاده از رایانه در عرصۀ خط و زبان روزافزون شده و حروف­‌نگاری و صفحه­‌آرایی و ویرایش و نمونه‌­خوانی و تهیۀ نمایه و کارهای بسیار دیگری در حوزۀ نگارش و چاپ بر عهدۀ رایانه قرار گرفته است و درنتیجه دایرۀ شاغلان به امر چاپ و تکثیر از حلقۀ متخصّصانِ سنتیِ این فن بسی فراتر رفته و گسترده‌­تر شده، ضرورت و اهمیت بیشتری پیدا کرده است، چنان­که نگرانی از خطر بروز تشتّت و اعمالِ سلیقه­‌های مختلف و متضاد نیز نسبت به گذشته افزایش یافته است.»

اینکه در چند سال گذشته رسانه‌­های مکتوب گسترش روزافزون داشته­‌اند برای همۀ ما واضح و روشن است و با توجه به مقدمۀ بالا، فرهنگستان لزوم توجه به خط را در مقابل این گسترش توضیح داده است. ولی در مقابل این امرِ واجب، چندی پیش نمایشگاه مطبوعات دانشجویی منطقۀ یکِ کشور با شرکت پانزده دانشگاه برگزار شد و این دانشگاه­ها در زمینه‌­های عکس، لگو، طراحی صفحه، تیتر، مقاله در انواع و اقسام آن، طراحی جلد، کاریکاتور، طنز، خبر، گزارش، مصاحبه، سرمقاله و چندین موضوع دیگر با هم به رقابت پرداختند ولی هیچ سخنی از رسم‌­الخط، علائم نگارشی، پاراگراف­‌بندی، ارجاعات، انطباق نحوۀ نگارش متن اولاً با قواعد درست نویسی و ثانیاً با قواعد زیبانویسی، صحت، اتقان و سازگاری نحوۀ بیان مطالب از لحاظ ورود و خروج و ترتیب و ابواب و فصول و حجم نوشته یا محتوای آن و هم­ سازگاری محتوا با شیوۀ بیان یا میزان دانش و زبان مخاطب “به طور مستقل” هیچ سخنی به میان نیامد.

این در حالی است که داریوش آشوری کوشش برای اصلاح شیوۀ نگارش فارسی را کوشش تازه­ای نمی­‌داند و آغاز این تلاش را دست­کم مربوط به سدۀ پنجم هجری بیان می‌­کند. یعنی چیزی حدود هزار سال! یعنی از زمانی که کهن­‌ترین نسخه‌­های خطی موجود نوشته شده است. این نسخه­‌های خطی از آن زمان تاکنون نشان می‌­دهند که کاتبان تا چند قرن با چه دودلی‌­ها و سرگردانی‌­­هایی با مسائلی همچون وارد کردن حرف­های ویژه زبان فارسی (گ، چ، پ، ژ) و نوشتنِ "های غیر ملفوظ" و "یای اضافه" و جز آن رو­به‌­رو بوده­‌اند تا رفته‌­رفته به راه­‌حل‌­های کنونی رسیده­‌اند.

و حال جای این راه­‌حل­‌های هزار ساله کجاست؟ وقتی در جشنواره نشریه‌­های دانشجویی خط فارسی شرکت داده نمی­شود، خطی با تلاشی هزار ساله! باز می‌­توان خوش­بین بود تا هزار سال دیگر این خط هیچ مشکلی  نداشته باشد و کاربران آن بتوانند به­ وسیلۀ آن به سادگی هدف و منظور خود را برسانند و همگان در مورد آن به یک توافق کلی رسیده باشند؟ خطی که زیر تیغ است و زمزمه‌­هایی از تغییر آن چندین سال است به گوش می‌­رسد و خرده‌­گیر‌ی‌­هایی از آن جمله که خط فارسی برخلاف خط­هایی که اصل یونانی یا لاتینی دارند، از یک نظام منطقی ساختاری پیروی نمی‌­کند و دارای مشکلاتی از جمله هم‌سانی شکلی، فراوانی نقطه، سرهم‌نویسی‌­ها و جدانویسی­‌هایی که اساس منطقی ندارند و نیز فراوانی حروف هم صدا از سویی و نبودن نشانۀ چند مصوت است.

از طرف دیگر ما با مسئله‌­ای رو­به‌­رو هستیم که نمی‌­توان به سادگی از آن گذشت. ما بارها شاهد گلۀ معلمان و استادان دانشگاه بوده‌­ایم که دانش­‌آموزان یا دانشجویان با "نوشتن" مشکل دارند. و نمود بسیار مشخص آن در برگه­‌های امتحانی خود را نشان می­‌دهد که استادان واقعاً دچار مشکل می­‌شوند که منظور دانشجو از اینکه نوشته است چیست؟  و این مسئله فقط هم مربوط به مدرسه و دانشجویان مقطع خاصی نیست. در پایان‌­نامه‌­ها هم این مشکل به شکل حاد خود وجود دارد. در سطح خیلی ساد‌‌‌ه‌­اش، برای دانشجوی امروز حتی نوشتن یک درخواست دانشجویی به مدیرگروه، کاری بس دشوار است و آرزو می­کند کاش برای درخواستش فرم از قبل نوشته‌شده‌­ای بود تا او فقط پرش می‌­کرد!

گسترش خواندن و نوشتن از راه سوادآموزی، چاپ، نشر مجله، کتاب، روزنامه و همچنین آشنایی ما با صدها موضوع تازه، از فلسفی و عملی و فنی گرفته تا ورزشی و نظامی و اجتماعی، همراه با هزاران واژه و اصطلاح تازه در این زمینه‌­ها و همچنین وام­‌ گرفتن هزاران نام و اصطلاح در انواع زمینه­‌ها که با هجومی سیل­‌آ‌سا راه به خط ما گشوده‌­اند لزوم توجه بیشتر و بیشتر را بر ما واجب کرده است.

و شاید هیچ­کس از عهدۀ کمکی که رسانه­‌ها و مخصوصاً رسانه­های مکتوب می­‌توانند به خط فارسی بکنند، برنیاید. رسانه‌­های مکتوب با قدرت تاثیر­گذاری که دارند می­توانند خیلی راحت­تر از کتاب و هر رسانۀ دیگری مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی را در ذهن و قلم فارسی زبانان نهادینه کنند به شرط آنکه خود اول بر این مصوبات آگاه باشند و بر اهمیت این کار تاکید داشته باشند، نه اینکه به همۀ بخش­های یک نشریه توجه کنند الا رسم­الخط آن.

با امید به روزی که خط هزار و دویست سالۀ فارسی که نمادی از وحدت و ارتباط ما با خودمان و با نیاکانمان است اجازۀ ورود به جشنواره­ها را بیابد و نشریه­ها هم از نظر ویراستاری با هم به رقابت بپردازند؛ زیرا به نظر می­رسد هر چه که باشد درست نویسی خط­ فارسی بسی مهم­تر از درست طراحی کردن لگو یا درست قرار دادن عکس در متن است، هرچند باید به این هنرهای نوظهور هم توجه ویژه داشت و از آنها غافل نبود.

آرش جلالی

ویراستار و دانشجوی کارشناسی روزنامه‌نگاری