بهترین نوع تکرار، تکرار هجا است/ تکرار یکی از عوامل موسیقی‌زای شعر مولانا

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، با بیان اینکه مولانا در ابیات متعدد شعرش، واژه‌های همسان را انتخاب کرده است، اظهار کرد: او با این کار ضمن زیبا کردن شعر، آنها را در نقش‌های همگون به کار برده است یا به عبارتی کلمات همسان را در نقش‌های ناهمسان به کار برده است.

به گزارش عطنا، دکتر عباسعلی‌ وفائی‌، استاد ادبیات و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در همایش متن‌پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا) که در روز دوشنبه، ۲۵ اردیبهشت‌ماه در سالن شهید مطهری دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجه دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد، هنر تکرار در شعر مولانا گفت: زبان در ادبیات به عنوان یک ماده است و تصرف هنری و شاعرانه یک صاحب ذوق است که هنر را به سمتی می‌برد که خوش‌تراش ، دلکش و زیبا باشد.

وی ادامه داد: آنچه امروزه با عنوان هنجارگریزی در ساحت‌های مختلف مطرح می‌شود به نوعی دخل و تصرف در حوزه زبان است و هر مقدار این تصرف قاعده‌مند تر باشد این شاعر درمیان همقطاران خود نامی‌تر است که همین تصرف نوع سبک را نیز ایجاد می کند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه تکرار از زوایای مختلفی برخوردار است که گاه در حوزه صرفی، گاه در حوزه نحوی و گاه نیز در حوزه ادبی است، اظهار کرد: وقتی به آثار زبانشناسان نگاه کنیم یکی از راه‌های واژه‌سازی تکرار است؛ در آثار ادبی ما نیز واژه‌های فراوانی وجود دارد که در فرهنگ‌ جاگیر شده است و ساخت واژه آنها از راه تکرار است.

وی اضافه کرد: تمام دستور نویسان از جمله دکتر فرشیدوند و وحیدیان کامیار در این حوزه به خطا رفتند و حرف‌هایی را مطرح کردند که در حوزه زبانی چندان با متون برجای مانده اطباق ندارد، زیرا معتقدند که تکرار بر تاکید دلالت دارد و دلیل آنها این است که بیشتر به محور زبانی توجه کردند و هنر شاعرانه را مطرح نکردند.

وفائی تصریح کرد: نکته دیگر در حوزه تکرار بحث بلاغی است اما نوع ژانر و ادبیات در این حوزه متفاوت است؛ تکرار در مقوله‌های زبانی نیز متفاوت است یعنی اگر به متون شعری نگاهک نیم مقوله‌های زبانی مانند صفت، قید، حرف، ضمیر و اسم با هم متفاوت است و بیشترین تکرار‌هایی که ما می‌بینیم اسم است و اگر در جایگاه قیدی نیز باشند بیشتر اسم‌های هستند که به صورت قید غیرذاتی و مشترک در آنجا جایگاه قیدی را کسب می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه حداقل تکرار در زبان بحث واج است که در اغلب شاعران به کار گرفته شده است، عنوان کرد: در کنار این موارد، تک‌واژه‌های صرفی و اشتقاقی زیاد تکرار نمی‌شوند ولی در هجاهای پایانی این اتفاق می افتد.

این استاد ادبیات با اشاره به اینکه کدام یکی از این تکرار‌ها زیباتر است، گفت: بنیاد شعر بر موسیقی است و تکرار نیز یکی از عوامل موسیقی‌زا است که اگر این تکرار‌ها در حوزه هجایی باشد این موسیقی دلکش‌تر می‌شود.

وی افزود: موسیقی حاصل از تکرار واج که از آن با نام «تکرار ناپیدا» یاد می‌کنم بسیار زیباست ولی مشکل آنجاست که آن را عینی و ظاهری دریافت نمی‌کنیم و تنها اهل فن آن را می‌توانند دریافت کنند.

عباسعلی‌ وفائی‌ با بیان اینکه بهترین نوع تکرار که برزخ بین پیدا و ناپیداست از نوع تکرار هجاست، اذعان کرد: نحوه به کارگیری هجا در واژه نوع موسیقی را مشخص می‌کند و اگر واژه با یک هنر شاعرانه همراه نباشد تکرار آن چندان لطفی ندارد.

وی ادامه داد: بسیاری از جمله‌های مطالعه شده از حیث موسیقی و هنری لطفی ندارد مگر آنکه این تکرار جمله با مسائل نحوی درآمیخته شود که در این صورت متفاوت‌تر خواهد بود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی اضافه کرد: در زبان شعر مولانا، واژه‌های به کاربرده شده به سه صورت همسان، ناهمسان و متباین‌اند که در این بین، همسان، واژه‌هایی هستند که عینا تکرار می شوند و ناهمسان واژه‌هایی هستند که به آنها «جناس ناقص» می‌گوییم و متباین نیز واژه‌هایی هستند که بین این تکرار‌ها چیزی از فعل و سایر مقوله‌های زبانی دیگر فاصله می‌اندازد.

وی با بیان اینکه مولانا در ابیات متعدد شعرش، واژه‌های همسان را انتخاب کرده است، بیان کرد: او با این کار ضمن زیبا کردن شعر، آنها را در نقش‌های همگون به کار برده است یا به عبارتی کلمات همسان را در نقش‌های ناهمسان به کاربرده است.

وفائی اضافه کرد: تکرار تاکیدی بدان جهت است که بسیاری از کلمات نقش همسانی دارند؛ مولانا در شعرش دارای هفت نوع شگرد است و واژه‌هایی را به کار می‌گیرد که یکی نقش مفعولی و دیگری نقش متممی دارد؛ یکی نقش مفعولی دارد و دیگری نقش نهادی دارد و غیره.

وی خاطرنشان کرد: زمانی این هنر شعری توسط شاعر انجام می‌گیرد که وی  دارای ذهن منسجمی باشد و بتواند آن را در متن به کار گیرد.

این استاد ادبیات، تصریح کرد: نکته دیگر درباره مکررهای همسان با نقش‌های همسان است که مولوی در اینجا دارای چهار شگرد است که سه نوع از آن در نقش هسته‌ای و دیگری در نقش فرعی و وابستگی است.

وی با بیان اینکه هنر مولانا در این است که به واژه به صورت همسان و پی‌درپی نقش متممی بدهد، بیان کرد: تکرارهای مولانا از لحاظ هجایی و واژگانی، لحنی عاشقانه، حماسی، اندوه و غم، سیاسی و گاه عرفانی دارد.

عباسعلی‌ وفائی‌ با طرح این سوال که چه چیزی باعث یه وجود آمدن این لحن می‌شود، بیان کرد: همین موسیقی که از راه تکرار و انسجام به وجود می‌آید باعث این مهم می‌شود؛ مولوی در حوزه تکرار شگرد خاصی دارد و تکراری فنی را به کار می‌گیرد نه تکرار مکانیکی.

وی ادامه داد: دکتر شمیسا در کتاب خود می‌گوید که باران تکرار است اما برای این باران ما دلکش است، زیرا تناوب دارد و دارای موسیقی و زیر و بم است و دلیل آن نیز این است که مولانا چنین استخدامی را از حوزه تکرار به کار گرفته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه در پایان خاطرنشان کرد: بر اساس نمونه‌هایی که از مولانا استخراج کردم و به  صورت تطبیقی با دیگران مقایسه کردم، تکرار را به عنوان یک سبک خاص شاعری مولانا یاد می‌کنم.