محسن اسماعیلی در دانشگاه علامه با بیان اینکه عنوان دنیای «مجازی» اشتباه است، گفت: در زمینه دنیای مجازی خیلی مقاومت کردیم و قانون گذاشتیم اما هیچگاه این اقدامات تأثیری نداشت، به این دلیل که این دنیای جدید، سراسر تیره و تاریک نیست، بلکه بسیاری از مزایا، برکات و آثار خوبی نیز در آن هست که میتوان از آنها استفادههای زیادی کرد.
به گزارش عطنا، محسن اسماعیلی، عضو حقوقدان شورای نگهبان و نماینده استان تهران در مجلس خبرگان رهبری صبح امروز، ۴ اسفندماه در «دومین کنفرانس ملی کتابخانههای دیجیتالی» با عنوان «مالکیت فکری» در سالن همایشهای دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی، گفت: خیلی خوشحالم که در دانشگاه پربرکت و پرآوازه علامه طباطبائی حضور دارم و از اینکه این فرصت را در اختیار بنده قرار دادید، من سپاسگزارم.
وی افزود: در زمینه مسئله مالکیت فکری و کتابخانههای دیجیتالی وقتی به سپهر فرهنگی و حقوقی کشور نگاه میکنم، به نظرم میرسد دچار همان مشکلی هستیم که آن را قبلاً هم بارها گفته و نوشته بودم و همه نارساییهای دیگر نیز از آنجا نشأت میگیرد.
اسماعیلی در رابطه با این موضوع ادامه داد: ما به عنوان حقوقدان، معتقدیم که برای ایجاد نظم اجتماعی، حقوق لازم است و بدون حقوق و قانون نمیشود این کار را انجام داد ولی هیچگاه ادعا نکردیم که قانون تنها ابزار یا حتی مؤثرترین وسیله برای رسیدن به این هدف است، قانون لازم است اما هیچموقع کافی نبوده، نیست و نخواهد بود.
وی با اشاره به اینکه برای مدیریت پدیدههای اجتماعی از جمله فضای دیجیتال مهمترین گام شناخت مسئله و درک درست از پدیدهای است که ما با آن روبهرو هستیم، گفت: تازه شناخت و درک پدیدهها در وضع موجود هم کافی نیست، برای اینکه بتوانیم وضع عمومی مطلوب را مستقر کنیم، نیازمند آیندهپژوهی در همه زمینهها از جمله حقوق مالکیت فکری هستیم.
عضو حقوقدان شورای نگهبان با بیان اینکه متأسفانه هنوز در فهم دقیق مسئله دنیای مجازی و دیجیتال دچار نارساییهایی هستیم، بیان کرد: اصلاً همین نامگذاری مجازی یک اسم اوراق کننده برای ما بود، اتفاقاً امروزه نه این دنیا بلکه دنیای مجازی «حقیقی» شده و بسیاری از پدیدهها و واقعیتها در آنجا رقم میخورد و بعد به عالم بیرون تسری پیدا میکند.
وی افزود: همین که ما از ابتدا نام آن را مجازی گذاشتیم، خیال کردیم حقیقت چیز دیگری است و مجاز از بین رفتنی است و نیازی به اینکه فرصتی برای او مصرف کنیم، نیست. این اشتباه بزرگی بود که انجام دادیم چون آن را مجازی تصور کرده و فکر میکردیم از بین میرود و میتوانیم با آن مقابله کنیم، ولی آهسته آهسته دیدیم که ایستادگی در مقابل دنیای دیجیتال نه ممکن است و نه مفید.
اسماعیلی یادآور شد: در زمینه دنیای مجازی خیلی مقاومت کردیم و قانون گذاشتیم و به صورت عملی نیز اقداماتی انجام دادیم، اما هیچگاه این اقدامات تأثیری نداشت.
وی افزود: این اقدامات مفید نیست به این دلیل که این دنیای جدید سراسر تیره و تاریک نیست. بسیاری از مزایا، برکات و آثار خوبی نیز در آن است که میتوان از آنها استفادههای زیادی کرد.
این حقوقدان مجلس خبرگان گفت: برخی انسانها لکههای سیاهی را در دنیای دیجیتال میبینند و به همین خاطر میخواهند پردهای روی این دنیا بکشند و ارتباط خودشان را با آن قطع کنند، حرف درستی نیست مگر در دنیای که ما به آن دنیای واقعی میگوییم، همیشه خوشیها و شیرینیها در آن هست!
اسماعیلی افزود: اگر سرقت ادبی در فضای مجازی هست که خیلی هم ناپسند است و امروز ما برای چارهجویی برای آن دور هم جمع شدهایم، این سرقت در فضای حقیقی نیز وجود دارد و فرقی هم نمیکند.
او تاکید کرد: مشکل ما این است که اوج سرقت ادبی را در فضای مجازی باور کردیم و برای پرهیز از این کار فرهنگسازی نکردیم، ولی در فضای عینی آن را ترک کردیم.
وی در اینباره خاطرنشان کرد: به همین دلیل اگر بگویم کسی یک خودکار را دزدیده، این بزرگترین مجازات برای او در میان افکار عمومی است و نام سارق بر او گذاشته میشود که یک خودکار را دزدیده است و اگر بگویند یک رساله که امروزه متأسفانه به پدیده عمومی در جامعه دانشگاهی تبدیل شده است، اصطلاحاً کپی_پیست کرده است هیچ مشکلی برایشان وجود ندارد و احساس شرمندگی به اندازه سرقت آن خودکار نمیکنند، پس این نشان میدهد که ما واقعیتها را متوجه نشدیم.
این استاد دانشگاه امام صادق (ع) در ادامه اظهار کرد: اگر بتوانیم فرهنگی به وجود بیاوریم که روابط ما در دنیای دیجیتال مثل روابط ما در دنیای حقیقی باشد، کمکم این مشکلات حل میشود، چراکه وجود نارساییها، زشتیها و نقصها در دنیای دیجیتال مجوزی برای قهر با آن نیست و آنچه که مهم است این است که ما و سیاستگذاران بتوانیم این تحولات را مدیریت کنیم.
وی افزود: بزرگترین اشتباه راهبردی برای مدیران کشور این است که در مقابل تحولات اجتنابناپذیر بایستند، چراکه تحولات دنیای امروز اجتنابناپذیر است و نمیشود در مقابل آنها ایستاد و باید تحولات را مدیریت کرد.
اسماعیلی ادامه داد: اگر ما این تحولات را مدیریت نکنیم آنها بر ما تحمیل شده و ما را مدیریت میکنند و در برابر آنچه که پیشبینی و فکرش را نمیکردیم، قرار میگیریم.
نماینده استان تهران در مجلس خبرگان رهبری اظهار کرد: یک سندی توسط 300 نفر از نخبگان آمریکایی قبل از ورود به هزاره سوم نوشته شد که تحلیل مفصلی در زمینه آن شد و بعد از سه سال تحقیق، نام «عصر جدید» را بر آن گذاشتند.
او ادامه داد: عصری که در آن فاصلهها میمیرند (مرگ فاصلهها) و هنوز چند سالی از آن تاریخ نگذشته، آن روز که کسی باورش نمیشد «مرگ فاصله» یعنی چه، امروز به راحتی من و شما میدانیم مرگ فاصلهها چیست؟
اسماعیلی یادآور شد: امروزه هم فاصلههای زمانی و هم فاصلههای مکانی از بین رفته است، اینکه کسی در خانه خودش نشسته به راحتی میتواند، وارد کتابخانه دیجیتال کنگره آمریکا شده و یک کتاب را بخواند و سر جایش بگذارد، این چیز کمی است؟ این رویایی بود که برای دیگران اصلاً تعبیرناشدنی، تلقی می شد و امروز در دسترس ما است.
وی افزود: معلوم نیست که در این سالهای کوتاه آینده، چه تغییرات شگرفتی از این نوع و از این دست اتفاق خواهد افتاد و به همین دلیل است که میگویم ما درباره فضای دیجیتال نیازمند آیندهپژوهی هستیم.
اسماعیلی با بیان اینکه حتی شناخت وضعیت موجود هم کافی نیست، افزود: متأسفانه در بخشهای مختلف که ضعف داشتند، آیندهپژوهی نکرده و نمیکنیم، اما در این بخش یعنی دنیای مجازی ناچاریم، چون تحولات آنقدر سریع و اثرگذار است که دیگر نمیتوانیم در مقابل آنها ایستادگی کنیم.
وی اضافه کرد: یک روزی با یک مصوبه و تفسیر میتوانستیم بگوییم که جز صدا و سیما هیچ رسانهای حتی حق پخش تصویر را هم ندارد، اما امروز این تفسیر و برداشت خود به خود منتفی است چراکه اگر همه انرژی خودمان را جمع کنیم، نمیتوانیم مقابلش بایستیم و میدانیم مقابل آن ایستادن نیز مفید نیست.
عضو حقوقدان شورای نگهبان گفت: از این دست تحولات در پیشرو زیاد داریم، همانطوری که دیروز، امروز را باور نمیکردیم ممکن است امروز، فردا را باور نکنیم اما چارهای نداریم باید از گذشته خودمان درس تحول بگیریم و برای روزهایی که در پیش داریم. به نظرم میرسد که اولین قدم و راهکار برای مقابله با این مشکلات که در دنیای مجازی به تعبیر رایج، فضای دیجیتال مخصوصاً در بخش کتاب با آن روبهرو هستیم و باید به آن بپردازیم، همین تغییر نگرش است، تا این تغییر نگرش اتفاق نیفتد، تغییر روش اتفاق نخواهد افتاد و همان راهی را که رفتیم دوباره میخواهیم امتحان کنیم.
وی افزود: اولاً سیاستگذاران و مدیران فرهنگی کشور باید این را باور کنند که اگر امروز ما صحبت از حمایت میکنیم، حمایت از حقوق مالکیتهای فکری است و اصلاً بحث منافع فردی و حقوق خصوصی برایمان موضوعیت ندارد، نه اینکه مهم نیست اتفاقاً هست، حتی منافع مادی مؤلفان هم برای ما مهم است.
اسماعیلی درباره این مسئله تصریح کرد: چون امروز دیگر روزگاری نیست که یک استاد دانشگاه یا عالم حوزوی و هر کس دیگری به تعبیر گذشتگان با «عرق جبین و کت یمین» بخواهد از زندگیاش بگذراد و بعد کارهای علمی که میکند فقط برای اُخران و وجدان خودش باشد؟ امروز سالهای طولانی از عمر یک محقق میگذرد تا بتواند یک کتاب را منتشر کند اما اگر این در عرض چند ثانیه بخواهد به سرقت برود دیگر او چه انگیزهای دارد برای اینکه تحقیق مجددی را انجام بدهد.
باید نسبت به اخلاق حرفهای توجه کنیم، شاید این وظیفه شورای عالی انقلاب فرهنگی باشد، شاید وزارت علوم باید در این زمینه پیشقدم باشد. باید یک منشور اخلاق حرفهای برای استادان و دانشجویان در دفاع از مالکیتهای فکری داشته باشیم به گونهای که اگر خدایی نکرده یک مورد نقض شد، خیال کنیم حقوق خودمان نقض شده و همه به دفاع از همدیگر بپردازیم.
وی افزود: به همین دلیل است که من فکر میکنم باید حقوق مالکیتهای فکری را از پررنگ کردن بخش خصوصیاش اجتناب کنیم گرچه مهم است، اصلاً حقوق مالکیتهای فکری با بحث حقوق مؤلفان آغاز شد، ولی با پیدایش صنعت چاپ آمدند و کتابها را چاپ کردند و سود بردند.
اسماعیلی تشریح کرد: به همین دلیل امروزه هم، به حقوق هنرمندان، مجسمهسازان، نقاشان، تصویرگران و امثال آنها را اصطلاحاً «حقوق مؤلف» میگویند، یعنی این حقوق در فرهنگ ما اصالت داشته است.
این استاد حقوق دانشگاه امام صادق (ع) تأکید کرد: امروزه گاهی انسان میبیند دفاع از حقوق مالکیتهای فکری بخشی از رشتههای ادبی و هنری خیلی پررنگتر از حقوق مربوط به مؤلفههای کتاب است و این چیز جالبی برای کشوری مثل ما با این پیشینه تمدنی نیست.
وی ادامه داد: باید باور کنیم که صیانت از حقوق مؤلفان و محققان تضمین منافع فکری کشور است و بحث افراد مطرح نیست، اینکه در اصل سوم قانون اساسی دولت به معنای مجموعه حاکمیت موظف شده است که هر چه در توان دارد برای تشویق گروه تتبع، ابتکار، تحقیق و پیشرفت علمی فراهم بیاورد، اولین قدم آن باید از همین جا آغاز شود.
اسماعیلی افزود: اگر یک محقق و یا حتی یک دانشجویی احساسکند، زحمتی که کشیده چند روز بعد به نام دیگری ثبت میشود از درون انگیزه خود را برای تحقیق و تتبع از دست میدهد و این موجب رکود علمی میشود.
این حقوقدان تصریح کرد: کشوری که میخواست از نظر علمی در سطح منطقه در سال 1404 به درجاتی که برایش تعیین شده بود و به آن سند چشمانداز برسد، چرا یکدفعه با رکودی مواجه میشود و البته در برخی از زمینهها تعبیر سقوط نیز به کار برده شده است. در میزان ابتکارهای علمی نیز دچار رکود شدیم و یکی از دلایل آن نیز این است کسانی که نه تنها سود مادی نبردند بلکه زیان هم می دهند عمرشان را گذاشتند چند سال کاری کردند و دیگران آمدند و از سود آن استفاده کردند.
وی در این زمینه پیشنهاد کرد: اگر میخواهیم کشورمان به دانش و فناوری دسترسی پیدا کند و اگر باور داریم که دانش و فناوری قدرت اساسی هر ملت و کشور است، چارهای جز این نداریم که نگاهمان را به مقوله مالکیتهای فکری تغییر دهیم.
اسماعیلی اشاره کرد: فقط پول را به عنوان حقوق خصوصی نبینیم بلکه این حقوق عمومی کشور ما است که نیازمند تضمین دولت و ضمانت اجرای حکومت است و باید قوانین بازدارندهای داشته باشیم.
نماینده استان تهران در مجلس خبرگان رهبری در ادامه گفت: قوانینی که ما حدود صد سال پیش راجعبه حمایت از مؤلفان داشتیم بسیار بازدارندهتر از قوانین فعلی ما است. ضمانت اجراییهایی که برای آن گذاشته بودیم و حتی مجازات نقدی، خیلی جالب توجه است ولی امروز آخرش این است که بگوید محکوم میشوند و باید جریمهاش را بدهند و در نهایت نیز بروند. این معلوم است که ما حتی در سادهترین وجه قانونگذاری نیز تعهدی از خودمان نشان ندادیم.
وی افزود: اکنون چند سال است که پیشنویس جدیدی از قانون حمایت از مالکیتهای فکری تهیه شده است، این قانون مصوب سال 48 است و آن سال با امروز از نظر مالکیت فکری، یکسان است که باید در این زمینه بیاندیشیم. نظم حقوقی در بخش مالکیتهای فکری باید در آن سال با اکنون یکسان باشد و ما نیز یکسان آن را نگه داشتیم. این پیشنویس تهیه شده و دائماً به بهانههای مختلف عقب افتاده و همیشه هر کسی آمده گفته است یک بازنگری دیگری در آن انجام میدهم و بعد آن را اجرایی کنم.
اسماعیلی با بیان اینکه باید تصویب یک قانون جدیدی که به روز و بازدارنده باشد، جدی گرفته شود، اظهار کرد: البته همانطور که گفتم، همه چیز با این قانونها حل نمیشود، پس یک تغییر نگرش است، ابتدا هم باید در مسئولان و سیاستگذاران این اتفاق بیفتد، دوم بازنگری در مجموعه قوانین است. باید در زمینه حقوق مالکیتهای فکری قانون شفاف و کارآمد طراحی و تدوین کنیم.
وی گفت: نکته سوم که به نظر من به عنوان یک راهکار است و فکر میکنم عملکرد و نتیجهاش از قانون کمتر نیست و حتی بیشتر است، تقویت اخلاق حرفهای در این زمینه است که متأسفانه کمکم رو به کمرنگ شدن میرود. ما ملت بااخلاقی بودیم و هستیم و همیشه در دنیا به کرامت و احترام حقوق دیگران مشهور بودیم اما امروز احساس میشود که اگر در یک دفاع به دانشجویی ایراد بگیریم که این قسمتاش کپی پیست است، انگار خجالت نمیکشد و این نشان میدهد، اخلاق حرفهای کمکم در حال از بین رفتن است.
اسماعیلی افزود: ما باید کاری کنیم که واقعاً سرقت ادبی، سرقت محسوب شود و از نگاه ما جامعه علمی و دانشگاهی به گونهای است که اگر کسی خلاف واقع از نتیجه کار دیگری بهره برد، واقعاً در جامعه علمی مانند یک سارق با او رفتار شود. اگر اینطور شد این سرقت ادبی نیز برچیده میشود در غیر این صورت اگر رواج پیدا کرد که متأسفانه گسترش آن احساس میشود، تبعات جبرانناپذیری دارد.
عضو حقوقدان شورای نگهبان تأکید کرد: برای مثال در این راستا به کتاب فروشیها، نگاه کنید که 200 جلد کتاب جدید دارند ولی شما دو تا از آنها را هم نمیتوانید، انتخاب کنید و بخرید چون اکثر آنها تکراری است و به تعبیر بعضیها کتابسازی است و این کتابسازیها یعنی تضییع زحمتی که پیشینیان کشیدند.
وی به تعبیر مرحوم شهید مطهری مربوط به پنجاه سال قبل اشاره کرد و گفت: شهید مطهری میگوید، بعضیها هستند که کتابهای چاپی را خطی میکنند و برخی هستند که خطیها را چاپی میکنند. امروز دیگر به خطی و چاپی هم نیازی نیست چون قشنگ برمیدارند و هر قطعهای را که بخواهد از این فایل به آن فایلی که میگذارند که این یک معضل بزرگ است.
اسماعیلی افزود: باید نسبت به اخلاق حرفهای توجه کنیم، شاید این وظیفه شورای عالی انقلاب فرهنگی باشد، شاید وزارت علوم باید در این زمینه پیشقدم باشد. باید یک منشور اخلاق حرفهای برای استادان و دانشجویان در دفاع از مالکیتهای فکری داشته باشیم به گونهای که اگر خدایی نکرده یک مورد نقض شد، خیال کنیم حقوق خودمان نقض شده و همه به دفاع از همدیگر بپردازیم. ضمنآنکه این منشور اخلاق حرفهای حتماً مورد نیاز است و شاید شورای انقلاب فرهنگی موظف باشد که این را تهیه کند.
وی تأکید کرد: حالا اگر اخلاق حرفهای تقویت شد، خودتنظیمی هم پشت سر آن است. همه چیز را دادگاهها نمیتوانند تبیین کنند، شاید صلاح نباشد خیلی از مسائل علمی دانشگاهی به دادگاههای حقوقی قضائیه سپرده شود. ولی همین محکمه وجدان که صحبت آن شد و همین نظارتهای صنفی و علمی که ما خودمان میتوانیم در دانشگاهها نسبت به خودمان داشته باشیم، اثرش کمتر از آنها نیست.
این استاد حقوق دانشگاه امام صادق (ع) گفت: در کنار همه این موارد نظارتهای مدنی مهم است که ما در کشورمان از این نهادهای مدنی، تقریباً بهرهای نمیبریم در حالی که همیشه قبل از اجرای اقدامات جمعی و اجتماعی، کمهزینهترین و مؤثرترین ابزار است.
وی افزود: امروزه میبینید در برخی از کشورها پنجاه تشکل غیردولتی برای حمایت از بخشهای مختلف اجتماعی و فرهنگی مثل بهداشت دهان و دندان و کودکان فعالیت کرده و راهپیمایی برگزار میکنند. انتشار کتاب، برگزاری همایش و فعالیتهای رسانهای تنها بخش کوچکی از فعالیت این تشکلها است.
اسماعیلی با بیان اینکه نمیدانم در کشورمان تشکلهای غیردولتی در زمینه حمایت از حقوق مالکیتهای فکری فعالیت میکنند یا خیر؟، اظهار کرد: اینگونه تشکلها در کشور باید شکل بگیرد و این سازمانهای مردم نهاد و غیردولتی که فقط برای مبارزه با اعتیاد نیست البته آن هم لازم است ولی باور کنید رکود علمی، اثرش در درازمدت از اعتیاد هم بدتر است و باید به فکر باشیم و گروههای مردمی را در این زمینه تقویت کنیم. ضمنآنکه میتوانیم از ابزار شرع نیز استفاده کنیم.
وی با اشاره به اینکه در میان فقها در زمینه حمایت از حقوق مالکیت فکری کسی شبههای ندارد، خاطرنشان کرد: اگر کسی یک موقعی هم در جنبههای حقوقی مالکیت فکری شبهه داشت در جنبههای اخلاقی هیچکس شبهه ندارد و همه حتی آنهایی که در جنبه حقوقی شبهه ایجاد کردند نیز معتقدند باید قانون در این زمینه تدوین و اجرا شود تا هزاران جلد کتاب نفیس در یک سی دی از بین نرود و زحمت چند ساله یک نفر با یک دکمه به دیگری منتقل نشود.
اسماعیلی با بیان اینکه امروزه ما نمیتوانیم شاهد کاهش انگیزههای علمی باشیم، گفت: اگر در زمینه حمایت از حقوق مالکیت فکری قانون نداشته باشیم، نسل آینده را به پدیدهای که اسم آن مفتخواری علمی، عادت میدهیم. اکنون نیز عدهای دارند اینجوری عادت میکنند و میخواهند مُفت، مراتب علمی را طی کرده و مُفت مدرک بگیرند که این مفتخواری علمی نیز که تعبیر محترمانهای از همان سرقت ادبی است یک خطر بزرگ است که ما را تهدید میکند.
وی اضافه کرد: من به سهم خودم و به عنوان یک دانشگاهی و کسی که به این حوزه علاقهمند است از دانشگاه علامه طباطبائی که بحث حقوق مالکیت فکری را به روز نگه داشته است، قدردانی میکنم.
عضو حقوقدان شورای نگهبان با بیان اینکه این مهم است که هنوز عدهای در کشور به دنبال حقوق مالکیت فکری هستند، گفت: اصلاً مهم نیست که ما فردا به یک نتیجه ملموسی میرسیم یا خیر، بلکه مهم این است که شما ادبیات را تولید کرده و گروهی هستند که این دغذغه را داشته و مأیوس نشدهاید.
وی اظهار امیدواری کرد که همایش کنفرانس ملی کتابخانههای دیجیتالی به خصوص بخش حمایت از حقوق مالکیت فکری آن ادامه پیدا کرده و زمینهای آن در همایشهای بعدی بررسی شود.
اسماعیلی در پایان راهکارهای خود در حمایت از حقوق مالکیتهای فکری را تلاش برای تغییر نگرش جمعی خصوصاً در مسئولان نسبت به این مسئله، عدم نگاه کردن بینبخشی یعنی فقط فرعی، خصوصی و مادی، بازنگری در مجموعه قوانین، یکسانسازی، بهروزسازی و بازدارنده کردن قوانین، تقویت نظارت صنفی و تقویت اخلاق حرفه ای برشمرد.