چالش های تک‌فرزندی؛ از تنهایی و انزوا تا کمال‌گرایی والدین

عطنا - «کودک برای رشد سالم، نه‌تنها به محبت، بلکه به حضور دیگران نیاز دارد». این جمله از اریک اریکسون، روان‌شناس معروف رشد، بار دیگر ما را به تأمل درباره تأثیر محیط اجتماعی در شکل‌گیری شخصیت کودک وامی‌دارد. در دنیای امروز که دغدغه‌های اقتصادی، اشتغال، سبک زندگی شهری و نگاه‌های نوین تربیتی، بسیاری از خانواده‌ها را به سمت داشتن تنها یک فرزند سوق داده است، پدیده «تک‌فرزندی» دیگر یک استثنا نیست، بلکه به تدریج به قاعده‌ای رایج تبدیل شده است.

بررسی ابعاد مختلف تک‌فرزندی و چندفرزندی

محمود مشفق، رئیس پژوهشکده مطالعات و سیاست گذاری اجتماعی با بیان اینکه تک‌فرزندی و چندفرزندی دارای ابعاد مختلفی است که می‌توان از نگاه جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، جمعیت‌شناسی و دیگر حوزه‌های مرتبط به آن پرداخت، به خبرنگار ما می‌گوید: یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که پدیده تک‌فرزندی می‌تواند به همراه داشته باشد، نبود خواهر و برادری است که در رشد اجتماعی، فردی و شخصیتی افراد نقش مهمی ایفا می‌کند. وجود خواهر یا برادری با اختلاف سنی نه‌چندان زیاد، می‌تواند به عنوان یک هم‌بازی و همراه، نقش مهمی در جامعه‌پذیری کودک و تقویت مهارت‌های ارتباطی او داشته باشد. این روابط درون خانواده می‌تواند بستر مناسبی برای یادگیری مفاهیم همکاری، درک متقابل و تعامل اجتماعی باشد.

او می‌افزاید: یکی دیگر از آسیب‌های مهم تک‌فرزندی، تمرکز بیش از حد والدین بر تنها فرزند است که ممکن است منجر به بیش‌حمایتی شود. این نوع حمایت می‌تواند توانمندی‌های کودک را کاهش دهد و او را از نظر روانی و اجتماعی آسیب‌پذیرتر کند. در واقع والدین باید از بیش‌حمایتی پرهیز کنند و به فرزندان خود بیاموزند که زندگی دارای فراز و نشیب است. همچنین لازم است فضای تربیتی به‌گونه‌ای باشد که کودک در مسیر رشد خود، فرصت تلاش و تجربه‌های مستقل را داشته باشد.

مشفق معتقد است: یکی دیگر از مسائل قابل توجه در زمینه تک‌فرزندی، نبود خواهر یا برادری است که بتوان با او در طول زندگی ارتباط مداوم داشت. این نبود رابطه خانوادگی نزدیک، ممکن است به کاهش مهارت‌های اجتماعی در کودکان تک‌فرزند منجر شود. درواقع کودکان تک‌فرزند به دلیل نداشتن تجربه زیسته با خواهر یا برادر، ممکن است در زمینه‌هایی مانند همکاری گروهی، مشارکت در فعالیت‌های جمعی، برقراری ارتباط مؤثر با همسالان، و حتی حل تعارض‌ها و درگیری‌های روزمره با چالش‌هایی مواجه شوند.

پیامدهای روانی تنهایی کودکان تک‌فرزند

این کارشناس حوزه جمعیت یکی از پیامدهای پنهان تک‌فرزندی را گرایش بیش‌ازحد کودکان به فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای می‌داند و می‌گوید: نبود همبازی و همراه هم‌سن و سال، سبب می‌شود بسیاری از کودکان تک‌فرزند به جای تجربه بازی‌های واقعی و عینی، به دنیای دیجیتال پناه ببرند؛ موضوعی که می‌تواند پیامدهای روانی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه داشته باشد. همچنین احساس تنهایی، انزوا، نداشتن دوست صمیمی یا همراهی دائمی در خانه از دیگر مشکلات رایج در میان تک‌فرزندان است؛ مسائلی که در بلندمدت می‌توانند بر عزت‌نفس و روابط اجتماعی این افراد تأثیر منفی بگذارد.

به گفته وی، در کنار این مسائل، نگاه کمال‌گرایانه والدین به فرزند یگانه‌شان، آسیب دیگری است که کمتر به آن پرداخته شده است. والدینی که تمام وقت، انرژی و سرمایه خود را بر یک فرزند متمرکز می‌کنند، گاه ناخواسته از او انتظاراتی فراتر از توان و ظرفیتش دارند. این انتظارات می‌تواند منجر به اضطراب، فشار روانی و نگرانی‌های دائمی در کودک شود، به‌ویژه زمانی که نتواند توقعات تحصیلی یا اهداف والدین را برآورده کند. والدین نباید تصور کنند صرفاً به دلیل اختصاص منابع بیشتر به تنها فرزند خود، باید خروجی بهتر یا موفقیت قطعی از او انتظار داشته باشند. هر کودک، با توجه به ظرفیت ذهنی، جسمی و ویژگی‌های فردی، نیازمند فرصت برای رشد طبیعی، بدون فشارهای غیرضروری است.

سرمایه‌گذاری افراطی والدین بر تک‌فرزندان

مشفق خاطرنشان می‌کند: در کنار آسیب‌های مستقیم تک‌فرزندی، یکی از نگرانی‌های قابل توجه، سرمایه‌گذاری‌های بیش از اندازه والدین بر تنها فرزند خانواده است. این تمرکز شدید بر حمایت همه‌جانبه، در کنار استرس والدین درباره آینده فرزندشان، می‌تواند به شکل‌گیری فشارهای روانی در هر دو طرف منجر شود. در بسیاری از موارد، والدین به دلیل نگرانی از کافی نبودن تلاش‌ها و حمایت‌های خود، دچار اضطراب می‌شوند؛ اضطرابی که ناخواسته به فرزندان نیز منتقل می‌شود. این نوع حمایت‌های بیش‌ازحد، گاه موجب از بین رفتن انگیزه‌های درونی کودک برای رشد، تلاش و دستیابی به موفقیت می‌شود.

زمانی که همه نیازهای فرزند بدون تجربه تلاش، شکست یا ناکامی از سوی والدین تأمین می‌شود، احساس نیاز برای پیشرفت، خلاقیت و رشد در کودک کاهش می‌یابد.وی ادامه می‌دهد: از سوی دیگر، زمانی که همه نیازهای فرزند بدون تجربه تلاش، شکست یا ناکامی از سوی والدین تأمین می‌شود، احساس نیاز برای پیشرفت، خلاقیت و رشد در کودک کاهش می‌یابد. در واقع، یکی از محرک‌های اصلی موفقیت، «نیاز» است و هنگامی که این احساس به دلیل توجه افراطی والدین کمرنگ شود، ممکن است کودک انگیزه‌ای برای شکوفایی نداشته باشد. والدین با حفظ تعادل در حمایت، زمینه‌ای برای تجربه، تلاش و آزمون و خطای طبیعی در مسیر رشد فرزندان خود فراهم کنند تا آن‌ها بتوانند با تکیه بر توانایی‌های خود، مسیر موفقیت را طی کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به یکی دیگر از آسیب‌های مطرح‌شده در مورد تک‌فرزندی که نبود روابط چهره‌به‌چهره و صمیمی در درون خانواده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: ارتباطاتی که معمولاً میان خواهران یا برادران نزدیک شکل می‌گیرد، نظیر همدلی، همدردی و حفظ رازهای شخصی، از جنبه‌های مهم حمایت روانی محسوب می‌شود و نبود آن می‌تواند برای برخی افراد، از نظر عاطفی و روحی مشکل‌ساز باشد. اما باید توجه داشت که تمامی آسیب‌های مطرح‌شده، جنبه عمومی و قطعی ندارند. به بیان دیگر، نمی‌توان به‌صورت مطلق گفت که همه تک‌فرزندان الزماً با این مشکلات روبرو خواهند شد. میزان بروز این مسائل به عوامل متعددی وابسته است.

او با تاکید بر اینکه نقش والدین در آگاهی از اصول روان‌شناسی و تربیتی، نحوه تعامل آن‌ها با فرزندان و کیفیت روابط عاطفی در خانواده از جمله متغیرهای تعیین‌کننده هستند، بیان می‌کند: همچنین ویژگی‌های ذاتی فرزند از جمله میزان تاب‌آوری، حساسیت عاطفی و واکنش به محیط نیز در میزان آسیب‌پذیری یا پایداری روانی او نقش کلیدی دارند. آنچه در این بحث اهمیت دارد، درک این نکته است که آسیب‌های احتمالی بیشتر در قالب هشدار و پیشگیری مطرح می‌شوند، نه حکم‌های قطعی. بنابراین با در نظر گرفتن شرایط فردی و فراهم‌سازی بستر تربیتی مناسب، می‌توان بسیاری از این چالش‌ها را کاهش داد یا از بین برد.

برتری روابط خانوادگی در رشد همه‌جانبه فرد

این جمعیت شناس معتقد است: انسان‌ها به‌طور ذاتی موجوداتی اجتماعی هستند و تمایل به برقراری ارتباط و حضور در جمع، جزئی جدایی‌ناپذیر از فطرت و طبیعت آن‌هاست. از همین رو، دوران کودکی که دوره شکل‌گیری هویت اجتماعی و جامعه‌پذیری افراد است، نقش بسیار مهمی در پرورش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی دارد. کمبود روابط و تعاملات اجتماعی در دوران کودکی، به‌ویژه برای کودکانی که خواهر یا برادر ندارند، می‌تواند در بلندمدت موجب کاهش توانمندی‌هایی مانند تاب‌آوری اجتماعی، انعطاف‌پذیری، مشارکت‌پذیری، مهارت‌های حل تعارض و برقراری تعامل مؤثر شود. این مهارت‌ها که پایه‌های اصلی موفقیت در روابط بین‌فردی، زندگی اجتماعی و حرفه‌ای هستند، نیازمند تجربه و تمرین مداوم در محیط‌های واقعی هستند؛ محیط‌هایی که معمولاً در خانواده‌های چندفرزندی به‌طور طبیعی فراهم می‌شود.

مشفق با بیان اینکه هدف از طرح آسیب‌های احتمالی تک‌فرزندی، ایجاد نگرانی برای خانواده‌ها یا فرزندان تک‌فرزند نیست، اظهار می‌کند: بلکه این نکات به‌منظور آگاهی‌بخشی و کمک به تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر والدین ارائه می‌شود. انسان تنها یک مغز نیست که صرفاً برای تبدیل‌شدن به یک دانشمند یا هنرمند پرورش یابد. او نیازمند محبت، روابط صمیمانه، احساس دوست داشته شدن، امنیت روانی، تاب‌آوری اجتماعی و سرمایه اجتماعی است. این نیازها اغلب از دل ارتباطات نزدیک و خانوادگی شکل می‌گیرند؛ جایی که کودک نه‌تنها با دیگران در ارتباط است، بلکه در آن فضا احساس امنیت، محبت و پذیرش نیز می‌کند. برخی ممکن است این سؤال را مطرح کنند که آیا روابط اجتماعی موجود در مهدکودک یا مدرسه نمی‌توانند جایگزین این پیوندها باشند؟ باید گفت گرچه ارتباطات بیرون از خانواده نیز در رشد اجتماعی مؤثر هستند، اما ارتباطات خانوادگی، به‌ویژه میان خواهر و برادر در فضایی غیررسمی، خصوصی و دائمی، کیفیت و اثرگذاری بلندمدت و متفاوتی دارند.

عطنا را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید:

روبیکا                         روبینو

بله             ایتا