بررسی مولفه‌های دیپلماسی عمومی و رسانه‌ای ترکیه در تقابل با ایران

عطنا - روز شنبه خبری در رسانه‌های ترکیه منتشر شد که در کشورمان هم بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. بر این اساس، زاهد سوباجی مدیر کل رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه طی صحبت هایی که در دانشگاه بورسا اولوداغ داشت ضمن اشاره به راه اندازی شبکه تی آرتی فارسی با ادبیاتی تند ایران را تهدید کرد. وی تصریح کرد که تلویزیون تی آر تی فارسی باید فضای ایران را آشفته کند.

با توجه به این اظهارات و با هدف بررسی ابعاد رسانه ای و فرهنگی آن با دکتر محسن سوهانی، پژوهشگر میان رشته ای علوم انسانی و کارشناس حوزه قدر نرم به گفتگو نشستیم.

دکتر سوهانی در این مورد گفت: "اصل حرف سوباجی سوای لحن تهدیدآمیزش نسبت به ایران در آن سخنرانی این بود که لازم است فعالیت های فعلی رسانه های برون مرزی ترکیه که به ۴۱ زبان و گویش از طریق رسانه های وب محور و رادیو، عرضه می شود با کیفیت بهتری صورت گیرد و مطابق با سیاست خارجی ترکیه تنظیم شود. البته که این محور یک اصل حرفه ای و تخصصی است. باید توجه داشت سخنان تهدید آمیز رئیس رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه، فارغ از این که بار پیش درآمد تبلیغاتی با ژست اپوزیسیون مآبانه برای داغ کردن تنور جذب مخاطب را دارد، اما به هر حال معرف واقعیت ذاتی ابزاری به نام رسانه با کارکردهای مهمی تحت عنوان "دیپلماسی عمومی و رسانه ای" است. طبیعتاً همه ی کشورها از این ابزار، به شکل هوشمندانه در جهت پیشبرد سیاست خارجی خود بهره می برند و از جمله به عنوان اهرم فشار بر کشورهای رقیب استفاده می کنند که اتفاقا سلاحی بسیار کارا نیز هست. ما باید در برابر چنین تهدیدهایی این سوال مهم را از خود بپرسیم که جمهوری اسلامی ایران در این کارزار چه جایگاه و موقعیتی دارد؟ "

وی افزود: " درکل به این موضوع و خصوصا لحن تهدیدآمیز مدیر تی آر تی نسبت به ایران از دو منظر می شود نگاه کرد: یکی چشم انداز سیاسی که در جای خود قابل تحلیل است. به خصوص که در شرایطی چنین اظهاراتی مطرح می شود که ایران درگیر چالش با رژیم صهیونیستی است و ترکيه هم به نوعی داعیه مقابله با این رژیم را دارد. از منظر علوم‌سیاسی قطعا می توانیم به این جمع بندی برسیم که بین جمهوری اسلامی ایران و ترکیه به رغم تمام اهداف مشترک، یک رقابت بسیار شدید و عمیق راهبردی هم وجود دارد که قابل کتمان نیست. مع الوصف در قاعده ی بازی بین المللی که جز رقیب، دشمن و در بهترین حالت هم‌پیمان ناپایدار، چیز دیگری معنی ندارد، چه انتظاری می توان داشت؟ جای گله‌گذاری نیست و با این پیش فرض می توان فضای رقابت جمهوری اسلامی ایران با ترکیه را در زمین بازی جنگ نرم درک کرد که از آن به عنوان فضای جنگ شناختی هم نام برده می شود."

مدیر رادیو نمایش با بیان اینکه جنگ نرم مطابق با مفهوم قدرت نرم رخ می دهد، اظهار داشت: "جوزف نای در آستانه قرن ۲۱ قدرت نرم را زمینه اصلی اقتدار آمریکا دانست. نای یکی از پایه های اصلی این قدرت را دیپلماسی عمومی تلقی می کند که به اندازه کافی در کشور ما به آن پرداخته نشده و حتی ادبیات آن به درستی تعریف نشده است. دیپلماسی عمومی یعنی اثر گذاری یک کشور یا دولت به واسطه ابزار مختلف رسانه ای، فرهنگی و فعالیت های گوناگون، بر افکار عمومی مردم کشورهای دیگر. پس مفاهیمی مثل دیپلماسی رسانه ای یا فرهنگی هم در ذیل دیپلماسی عمومی تعریف می شود و این یک زمین بازی بسیار جدی است. دست چدنی در دستکش مخملی یا اسب تروا. فتح کشورها بدون خون و خون ریزی که پس از تجربه جنگ سرد سکه رایج جدال های جهان و حتی در قالب پازل جنگ های ترکیبی تبدیل به مهم ترین و موثرترین قطعه شد. طی فرآیند جنگ نرم یا جنگ شناختی، چالشی بحران زا در لایه شناختی یعنی ذهنیت مردم کشور رقیب کاشته شده واین مساله به تدریج رشد پیدا می کند و در سطوح اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز ظاهر می شود. در نهایت این روند باعث هژمونی فرهنگی بیگانه شده یا حتی می تواند به یک جریان براندازانه تبدیل شود."

وی در ادامه نحوه ارتقای قدرت نرم ترکیه را چنین تبیین کرد: "ما شاهد این هستیم که ترکیه از ابتدای قرن ۲۱ توجه بسیار جدی به مقوله قدرت نرم و دیپلماسی عمومی داشته و یک نگاه کاملا علمی و تخصصی - ضمن یک برنامه ریزی بسیار دقیق که در ادامه اشاره خواهم کرد - را در پیش گرفته تا در نهایت از میوه اقدامات خود در میدان سیاست و روابط بین الملل بهره ببرد. با یک جستجوی ساده تعداد زیادی مقاله علمی و پژوهش کاربردی با محور توسعه ی دیپلماسی عمومی ترکیه در حوزه های مختلف جغرافیایی از غرب آسیا تا آسیای میانه، شرق اروپا و شمال آفریقا در دسترس است."

دکتر سوهانی یکی از زمینه های مورد توجه ترکیه را احیای اثر گذاری امپراتوری عثمانی دانست و افزود: "جالب اینجاست که خود امپراتوری عثمانی مرهون و مدیون فرهنگ اصیل ایرانی و زبان پارسی است‌. به بیان دیگر، شعر و ادبیات و زبان پارسی و فرهنگ ایرانی، از جمله آیین های عرفان و تصوف، رشد و توسعه ی گسترده ای در زمان عثمانی ها داشته و تا اروپای شرقی، منطقه بالکان و شمال آفریقا به پیش آمده است. ما خیلی بیشتر از ترکیه می توانستیم از این میراث فرهنگی ایران پایه بهره ببریم، ولی متاسفانه برخی ناکارآمدی ها مانند عملکرد جزیره ای و نهادهای متولی نه چندان قدرتمند باعث شده حوزه دیپلماسی عمومی صرفا در حد یک نام مطرح باشد که بیشتر به دستگاه سخنگویی و روابط عمومی وزارتخانه ها گره خورده است. ایران نیاز به بازتعریف جدی این حوزه دارد تا به روزتر عمل کند.اینها مواردی است که نیاز به تحلیل و آسیب شناسی و جبران دارد. "

پژوهشگر میان رشته ای علوم انسانی و مدرس دانشگاه با تاکید بر نقش مستقیم اردوغان و کالین در این زمینه افزود: " ترکیه هدفمند و منسجم وارد این زمین شده و اولین خبری هم که از تاسیس تلویزیون فارسی TRT منعکس شد، سخنان خود رجب طیب اردوغان بود. دوسال پیش در همایش بین‌المللی TRT وی با اعلام این خبر گفت ما تحت تاثیرسریال های بیگانه بودیم. اما امروز شاهد هستیم برنامه ها، مستندها و فیلم و سریال های خوبی در ترکیه تولید می شود و این کشور دومین صنعت فیلم و سریال را در دنیا در اختیار دارد. وی در ادامه هم بخش بین‌الملل تی آرتی برون مرزی ترکیه، به زبان های عربی، آلمانی و غیره را توضیح داد و افزود تلویزیون فارسی و اسپانیولی تی آر تی هم راه اندازی خواهد شد. مجموعاً در تمامی حوزه های نظام حکمرانی ترکیه شاهد توجه ویژه به کلیدواژه قدرت نرم هستیم. مثلاً انتصاب ابراهیم کالین به ریاست سازمان اطلاعاتی میت ترکیه ویترینی برای بازتعریف و سفید نمایی قدرت نرم امنیتی و اطلاعاتی ترکیه است. کالین استاد دانشگاه در رشته فلسفه است و شاگرد سید حسین نصر بوده. او تفکر اسلامی و شاخه های پی چون اندیشه ملاصدرا را تدریس می کند و اهل موسیقی و عرفان است. وی در فضای مجازی هم بسیار فعال بوده و در حوزه های مختلف قصد دارد تصویری مثبت از خود ارائه دهد."

سوهانی سه عامل موفقیت نسبی دیپلماسی رسانه ای ترکیه در سال های اخیر را برنامه ریزی و سیاست گذاری دقیق و تخصصی، نگاه آینده پژوهانه و فعالیت افراد متخصص در این زمینه ها دانست و توضیح داد: " زاهد سوباجی مدیرکل تلویزیون تی آر تی، استاد تمام و پرفسوری است که در دانشگاه بورسا اولودا تحصیل کرده و اهل مطالعات میان رشته ای است. وی از مدیریت دولتی، دیپلماسی عمومی و سیاستگذاری عمومی تا علوم اجتماعی و مطالعات رسانه ای سررشته دارد و این مباحث را به یکدیگر پیوند زده است. احمدآلبایراک رئیس هیئت مدیره‌ی تی آر تی و دکتر مهمت بوزداغ در حوزه فیلم و سریال را نیز می توان نام برد. مهمت بوزداغ یکی از چهره های اصلی تولید فیلم ها و سریال های تاریخی در ترکیه است. این افراد در حوزه کاری خود تخصص دارند، چهره های دانشگاهی هستند، اهل مطالعات میان رشته ای هستند و همه اینها ویژگی اصلی شاغلان در حوزه رسانه، ارتباطات و دیپلماسی عمومی، در یک کلام قدرت نرم است. این افراد اهل دانش-مهارت نیز هستند و این باعث شده که موفقیت کسب بکنند. اما اگر نگاه این باشد که فعالیت های مرتبط با حوزه دیپلماسی عمومی مانند ماموریت های خارج از کشور در ادارات و دستگاه های اجرایی به افرادی در آستانه بازنشستگی سپرده شود تا آنها تشویق شوند یا سمت های مدیریت در این حوزه بر اساس روابط دوستانه، دایره های تنگ محفلی و غیره توزیع شود، طبیعی است که نمی توانیم نتیجه بگیریم. بنابراین، بهترین و با کیفیت ترین افراد باید در حوزه قدرت نرم و دیپلماسی عمومی و رسانه ای مشغول به کار شوند."

او گفت: "در حوزه فیلم و سریال ترکیه نیز طی دهه اخیر شاهد رشدی عجیب هستیم و عرصه فیلم و سریال این کشور تنه به تنه آمریکا زده و به یک فرصت بزرگ درآمدزایی مبدل شده است. این زمینه سوای ارزش های فرهنگی و جنگ نرم معادل صنایعی مثل نفت و تجارت بوده و به مثابه یک تیر با چند نشان برای آنها همزمان درآمد زایی مادی و معنوی می کند. صنعت فیلم و سریال به شدت در رشد قدرت نرم و دیپلماسی عمومی ترکیه موثر بوده و این حاصل تحولات بعد از سال ۲۰۰۴ و برنامه‌ريزی دقیق صورت گرفته است. امروز شاهد تولید آثار مختلفی در ترکیه هستیم که بخشی از این آثار هم کاملا راهبردی است. به طور مشخص سریال های قیام ارطغرل و نظم عثمان هم فروش زیادی در سطح جهان دارند و هم تاثیرات قابل توجهی در کشورهای مختلف داشته اند. در پاکستان، مثلاً شهر لاهور که سرزمین اقبال شاعر پارسی سرا است، مردم بر اثر تماشای سریال قیام ارطغرل با هزینه ی شخصی مجسمه ارطغرل غازی پدر معنوی حکومت عثمانی را ساختند و در میدان اصلی شهر گذاشتند. در افغانستان مردم به این سریال علاقه نشان دادند و بازارهایشان از نمادهای آن پر شد یا در حوزه‌ی آمریکای لاتین آقای مادرورو رئیس جمهور ونزوئلا این سریال را دید و پس از اظهار علاقه خواستار دریافت لباس بازیگران شد و حتی به اسلام اظهار تمایل کرد و بعد به ترکیه دعوت شد و از پشت صحنه این سریال بازدید کرد. این موارد نمونه هایی از ضریب نفوذ بالای دیپلماسی موفق فیلم و سریال است. ایران نیز در چنین آوردگاه پر رقابتی باید این زمین های حیاتی بازی و قواعدش را درست بشناسد و به مراتب توجه بیشتری به حوزه قدرت نرم به عنوان یکی از مهمترین ارکان اقتدار ملی نشان دهد."

گفتگو از محمدحسین واحدی