در ساحت اسلام علم از جنس نور است / علامه می توانست دنیا را دچار تحولات اساسی کند

عطنا - مجمع عالی حکمت اسلامی، یک کنگره بین المللی در راستای تکریم شخصیت علامه طباطبائی  برگزار کرد. این کنگره که زیر نظر زیر نظر آیت الله جوادی آملی و آیت الله فیاضی و در تاریخ چهارشنبه دوم آذر 1401 آغاز شد، دارای دو دبیرخانه در دانشگاه علامه طباطبائی و دانشگاه امام صادق (ع) است. دانشگاه علامه طباطبائی متولی حکمت نظری از منظر علامه طباطبائی است و با همکاری اساتید، در حال نگارش چندین جلد کتاب در راستای شخصیت ایشان و طراحی چند نشست است؛ همچنین دانشگاه امام صادق (ع) متولی مباحث مربوط به حکمت عملی ایشان است.

معنای علم در آموزه‌های اسلامی و محیط‌های آکادمیک

عبدالله معتمدی رئیس دانشگاه علامه طباطبائی در ابتدای این نشست اشاره کرد که تفسیر المیزان، یکی از آثار برجسته علامه طباطبائی با منطقی محکم، رویکردی استدلالی و عقلانی و با تسلط بر مستندات دیگر نگاشته شده که آن را منحصر به فرد کرده است.

وی در راستای تشریح تفاوت معنای علم در آموزه‌های اسلامی و محیط آکادمیک توضیح داد: ویژگی علم در فضای آموزه‌های اسلامی با تعریف علم در محیط‌های دانشگاهی تفاوت‌هایی دارد. در فضای دانشگاهی کسی عالم است که به نظریه‌های علمی و از این دست تسلط داشته باشد که امروزه حتی یک هوش مصنوعی نیز می‌تواند این اطلاعات را ارائه داده و با خطای کم تجزیه و تحلیل کند؛ بنابراین گاهی اوقات مفهوم علم و دانش اشتباه و به جای یکدیگر تصور می‌شوند.

معتمدی همچنین اشاره کرد که در ساحت اسلام، علم شکل دیگری دارد و از جنس نور است. وی افزود: شهید مطهری در یکی از کتاب‌های خود اشاره دارد که آیت الله بروجردی تنها 8 سال تحصیل کرده‌اند و نهایتا به یکی از شخصیت‌های منحصر به فرد مبدل شده‌اند و این به روشنی نشان از متفاوت بودن معنای علم در آموزه‌های علمی دارد. فردی که در راستای علم الهی حرکت می‌کند به روشن بینی رسیده و از شک و شبهه عبور می‌کند. در قرآن نیز راه رسیدن به علم تقوی است، به این معنا که افراد با تقوی قدرت تشخیص پیدا می‌کنند.

معتمدی در پایان تاکید کرد: دنیا نیازمند چنین دیدگاهی است که علم به معنای واقعی چیست و چگونه می‌تواند به خدمت انسان درآید؟ امروزه سرگشتگی و تنهایی انسان با وجود پیشرفت در فناوری قابل مشاهده است که باید با نگاهی متفاوت از علم، این معضلات را رفع کرد.

بررسی نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبائی

محسن حبیبی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی نیز به برخی از نوآوری های فلسفی علامه طباطبائی پرداخت. حبیبی در این باره توضیح داد: علامه طباطبائی در چندین اثر خود به مسئله ادراکات اعتباری پرداخته است. دایره مبحث ادراکات اعتباری گستره است اما به طور مستقیم با علوم انسانی مرتبط می‌شود. ایشان در تقسیم بندی خود ادراکات را به دو دسته حقیقی و اعتباری اشاره دارد. بر اساس ادراک حقیقی، انسان می‌تواند مصادیق یافته‌های خود را در دنیای بیرون از خود مشاهده کند. همچنین ادراکات اعتباری در فلسفه اسلامی چند معنا دارد و در این جلسه به معنایی که علامه طباطبائی در مقاله ششم اصول فلسفه و روش رئالیست توضیح داده است می‌پردازیم.

وی افزود: بر اساس نظر علامه طباطبایی هر آنچه که علمای علوم انسانی به آن می‌پردازند توسط خودشان ساخته و اعتبار داده شده است. در این نظریه وهم و خیال از اعتبار متمایز شده و به آن دسته از ادراکات اعتباری که نتایج کاملا حقیقی برای انسان دارد نیز اشاره می‌شود. این نظریه باعث می‌شود که بدانیم اگر بخواهیم تحولی ایجاد کنیم و نهایتا به سمت اسلامی شدن علم پیش برویم چه الزاماتی دارد و آیا امکان پذیر است یا خیر که علامه طباطبائی در راستای امکان یا عدم امکان اسلامی شدن علوم اسلامی صحبت می‌کند.

حبیبی در پایان به یکی از انتقادات وارد شده بر این نظریه پرداخت و گفت: البته برخی نسبت به این نظریه نقدهایی وارد کرده و تبعات آن را ذکر کرده‌اند. برای مثال برخی از شاگردان ایشان در نقد این نظریه می‌گویند که ممکن است به سمت نسبیت در اخلاق سوق پیدا کنیم، چرا که ادراکات اعتباری توسط عقل عملی انسان جعل می‌شود که چه چیزی باید باشد و چه چیزی نباید باشد. البته علامه در این مقاله توضیح می‌دهد که اعتبارات ثابت و دائمی نیز وجود دارد.

منشا معقولات ثانیه از دید دکتر محسن حبیبی

حبیبی به دیدگاه ابن سینا در ارتباط با نظریه معقول ثانی اشاره کرد و گفت: ابن سینا معتقد است که معقول ثانی از مقایسه مفاهیم کلی به دست می‌آید و ذهن است که معقول ثانیه را می‌سازد. در دیدگاه شیخ الرئیس ابن سینا معقول ثانیه به دو قسم منطقی و فلسفی تقسیم می‌شود. وی همچنین تاکید می‌کند که قوه عاقله انسان که کلی ساز است، می‌تواند به دو نوع کلی درجه اول و درجه دوم دست یابد.

وی توضیح داد که علامه طباطبائی منشا معقول ثانی را در شهود باطنی و در واقع درون انسان می‌‌داند. علامه معتقد است که تمام معقولات ثانیه و مفاهیم موجود در علم فلسفه و منطق که اساس علوم دیگر است به خاطر وجدان است؛ در واقع انسان در درون خود تمام مفاهیم فلسفی را بدون واسطه می‌یابد و سپس برای آن مفهوم سازی می‌کند.

علامه طباطبائی، یک آزاد اندیش به تمام معنا

غلامحسین دینانی، یکی از اساتید برجسته فلسفه کشور به صورت تلفنی به برخی از مسائل پرداخت. وی در ابتدا به شخصیت آزاداندیش علامه طباطبائی پرداخت و گفت: علامه در خانواده‌ای سنتی متولد شده و در 3 شهر مذهبی نیز تحصیل و فعالیت می‌کرد. ایشان در مقام اندیشه آزاد بود و گرهی در طرز تفکر ایشان پیدا نمیشد به طوریکه اگر در غرب می‌زیست می‌توانست دنیا را دچار تغییر و تحولات اساسی کند.

 وی همچنین در راستای این مسئله که «عقل مشاهده می‌کند و سپس موضع می‎گیرد» گفت: عقل نه فقط از منظر فلسفی بلکه از منظر اسلامی نیز جایگاه والایی دارد و انسان بدون عقل با حیوان برابر است. در عالم هستی موجودی بالاتر از عقل وجود ندارد؛ همچنین دیانت را نیز باید با عقل فهم کرد چرا که وحی اگر معقول نباشد قابل قبول نیست.

الگو و روش تفسیری علامه در المیزان

علیرضا فخاری عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث نیز به بررسی الگو و روش تفسیری علامه طباطبائی در المیزان پرداخت و اظهار کرد: در مقدمه این کتاب به تاریخ تفسیر و ابداعات شخصی که به قرآن تحمیل شده پرداخته شده است. علامه توانسته با طبقه بندی جریان‌های تفسیری به ارائه راهکارهایی بپردازد و این جریان‌ها را نقد کند.

وی به یکی از ویژگی‌های علامه اشاره کرد و گفت: علامه طباطبائی به آرای دیگران توجه ویژه‌ای داشته‌اند و اگر در مقام نقد و رد آرای دیگران بوده، هیچ حمله یا تخریب شخصیتی در آثار ایشان و از جمله المیزان دیده نمی‌شود. ایشان همچنین در تفسیر آیات به گونه‌ای عمل کرده است که همه افراد با هر نوع مذهبی متقاعد می‌شوند.

فخاری همچنین در راستای سبک تفسیری علامه طباطبائی توضیح داد: علامه طباطبائی در تفسیر به زمان نزول آیات توجه داشته است چرا که تاریخ گذاری می‌تواند در فهم آیات موثر باشد. این روش باعث ارائه استنباط‌های دقیق از جانب ایشان شده است. تفسیر المیزان همچنین تفسیری قرآن به قرآن نیست و با این نگاه شخصیت علمی علامه مورد اجحاف قرار می‌گیرد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در پایان تصریح کرد: با وجود اینکه هر ساله در سالروز رحلت علامه طباطبائی به گفتگو درباره شخصیت ایشان می‌پردازیم اما همچنان مظلوم و ناشناس واقع شده‌اند و حق مطلب ادا نشده است؛ البته انسانیت علامه طباطبائی فراتر از آن است که بتوان برایش مقیاس تعیین کرد.