اعتراضات ابری؛ نگاهی به جنبش‌های اجتماعی نوظهور در عصر فضای مجازی

عطنا - گسترش رسانه‌های اجتماعی و پیشرفت فناوری اطلاعات نحوه سازمان‌دهی، بسیج و اعتراض مردم را تغییر داده است. هر فعالی می‌تواند با تولید، انتخاب و انتشار مطالبی مانند توییت‌ها، تصاویر و ویدئوها در روایت جنبش مشارکت کند. در این یادداشت با طرح مفهوم اعتراض ابری که مفهوم‌پردازی آن ابتکار «استفانیا میلان» بوده است، نگاهی بر جنبش‌های اجتماعی نوظهور خواهیم انداخت.

از دهه ۱۹۶۰ میلادی به بعد، می‌توان سه گونه گروه‌بندی اصلی که پشتیبان شکل‌گیری یک کنش جمعی با انگیزه سیاسی هستند را برشمرد:

گونه اول؛ سازمان‌های جنبش اجتماعی هستند که مبتنی بر یک هویت خاص یا به‌صورت موضوع محور فعالیت می‌کردند. برای مثال می‌توان گروه‌های دانشجویی، کلیسا، گروه‌های ضدجنگ، یا گروه‌های زنان را نام برد. در این نوع از جنبش‌های اجتماعی، رهبری، مدیریت منابع حیاتی جنبش مانند تأمین مالی و انحصار در تولیدات فرهنگی و هنجاری جنبش از طریق سازمان بود.

گونه دوم؛ شبکه‌های غیررسمی و گروه‌های وابسته بودند که به لطف امکانات مشارکتی و با ساختار افقی ارائه‌شده توسط اینترنت، صحنه مرکزی جنبش‌های اعتراضی را به خود اختصاص دادند. این شبکه‌های غیررسمی که با سازمان‌های سنتی همزیستی داشتند، هویت‌های چندگانه، انعطاف‌پذیر و رهبری افقی را مجسم می‌کردند. تولیدات فرهنگی و هنجاری جنبش، دیگر در انحصار سازمان‌های بزرگ نبود، اما گروه‌های مختلف شبکه ادعاهای خود را بیان می‌کردند و روایت‌های خود را در شماری از وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین که خود سازمان‌دهی می‌کردند، می‌ساختند.

موج جدید اعتراضی که در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ در سراسر جهان گسترش یافت، گونه سوم را، یعنی مرحله اعتراضات ابری که مشخصه آن افراد شبکه‌ای شده به جای سازمان‌های سنتی پشتیبان جنبش اجتماعی بود، آغاز کرد.

جنبش بیداری اسلامی هزاران نفر در شمال آفریقا را به خیابان‌ها آورد و اعتراضات ضد ریاضت اقتصادی[۱] مانند بسیج جهانی اشغال وال استریت موج جدیدی را در بسیج اجتماعی برانگیخت. شبکه‌های سیالی مانند آنانیموس[۲] به‌صورت آنلاین بسیج شدند. در این موج جدید بسیج اجتماعی، برخلاف بسیج‌های قبلی، فعالان به روش هایی برای همگرایی متمایل شدند که بر نیازها، اولویت‌ها و مشارکت‌های فردی متمرکز بود و ارزش زیادی برای چنین روش‌هایی قائل شدند. این بار تجربه شخصی و ذهنی افراد در بعد جمعی مرکزیت یافت چراکه شرکت‌کنندگان از طریق رسانه‌های اجتماعی نه کنش واقعی، بلکه تجربه کنش را که از دیدگاه‌های خود آن‌ها منعکس می‌شد به اشتراک می‌گذاشتند.

به گفته پولتا و جاسپر، برجسته بودن مشارکت فردی نسبت به مشارکت گروهی بر شیوه ای که کنشگران هویت جمعی را تجربه می‌کنند، یعنی فرآیندی که از طریق آن افراد به تجربیات خود معنا می‌بخشند و وابستگی عاطفی به یاران خود را ایجاد می‌کنند تأثیر می‌گذارد. به‌طورمعمول، زمانی گروه به فرد معنا می‌بخشد که اقدام، تجلی گروهی از افراد است که با هم عمل می‌کنند. اما در اعتراضات ابری برعکس، اقدام، مجموع عملکردهای فردی است، نه گروهی. نهایتا هویت جمعی حاصل از این برجستگی مشارکت فردی، به‌جای یک روایت گروهی متحد کننده، مجموع معانی مشترکی است که از ادغام تجربیات فردی با هم، باقی می‌ماند.

رسانه‌های اجتماعی؛ از متناسب‌سازی مشارکت تا اقدام جمعی

رسانه‌های اجتماعی و دستگاه‌های تلفن همراه از چهار طریق بر اقدام جمعی اثرگذارند:

شیوه اول تسریع در سازمان‌دهی و انتشار اعتراض‌ها است که به لطف رسانه‌های اجتماعی فراهم شده است.دوم آنکه رسانه‌های اجتماعی توانایی گسترش مشارکت را دارند، زیرا تجمع‌ها و تحصن‌ها به همان اندازه که در زندگی واقعی برگزار می‌شود در همین پلتفرم‌ها رخ می‌دهد، حتی اگر کسی کیفیت و استقامت چنین مشارکتی را زیر سؤال ببرد.شیوه بعدی آن است که، رسانه‌های اجتماعی بر تاکتیک‌های اتخاذشده توسط کنشگران تاثیر گذار است. محصول این تاثیر را میتوان سیاست دیده شدن نامید. یک کنش به میزان قابل‌مشاهده بودنش کارآمد است و به‌نوبه‌خود، میزان دیدی که رسانه‌های اجتماعی فراهم می‌کنند، معیار موفقیت تاکتیک‌های یک جنبش می‌شود.نهایتاً چهارمین روش و مهم‌تر از همه آن است که رسانه‌های اجتماعی ایجاد یک روایت قابل سفارشی‌سازی و یک هویت جمعی سازگارانه را امکان‌پذیر می‌سازند که عملاً همه‌چیز را شامل می‌شود. از یک‌سو، معترضان به‌طور فعال به‌عنوان اولین نفر برای ساختن هویت جمعی شرکت می‌کنند، و از سوی دیگر، رسانه‌های اجتماعی به روایت‌های شخصی و درعین‌حال جهانی، صدا و دید می‌دهند، که به‌موجب آن همه در ساختن طرح جمعی مشارکت می‌کنند.

اعتراضات ابری

ابر به منابع غیرمادی مانند هویت‌ها و روایت‌ها در مجموعه‌ای از موجودیت‌های دیجیتال مانند توییت‌ها، پیوندها، عکس‌ها و ویدئوها، حضور و شکلی چندوجهی می‌بخشد که این معانی را ملموس می‌کند. منابع به‌جای اینکه توسط سازمان‌های جنبش اجتماعی مدیریت و از سوی آنان تحمیل شوند، در فضای ابری قرار دارند تا شرکت‌کنندگان به شیوه‌ای گزینشی از آن‌ها برخوردار شوند. هر یک از شرکت‌کنندگان با شرکت در اعتراض‌ها و قابل مشاهده کردن آن‌ها از طریق پلتفرم‌های [۳]Microblogging، با ارسال پست‌ها، تصاویر و ویدئوهای کوتاه، از خود، به‌طور گسترده‌تر، از بسیج دفاع می‌کنند. افراد سایر مطالب مشابهی را نیز که توسط معترضان همکار در وب پست می‌شود انتخاب می‌کنند و آنچه را که معتقد اند هیجان‌انگیز و مناسب با نمایش جمعی «ما چه کسی هستیم» است منتشر می‌کنند (به‌عنوان‌مثال با بازتوییت کردن).

علاوه بر این، هرکسی به‌راحتی می‌تواند با شبکه افراد درگیر در اعتراضات هم‌ذات پنداری کند، زیرا هویت جمعی بر اساس حداقل اشتراکات و شعارهای زودگذر ساخته شده است نه قلعه‌های ایدئولوژیک. به لطف رسانه‌های اجتماعی که منشأ روایتی جمعی به سبک هشتگ هستند روایت‌های شخصی‌شده و درعین‌حال جهانی اعتراض پدیدار می‌شوند. چنین روایت‌هایی انعطاف‌پذیر، فوری و تحت کنترل جمعیت است. این روایت‌ها داستان‌های فردی را به یک زمینه گسترده‌تر متصل می‌کنند و به آن‌ها معنا می‌بخشند.

همانند رایانش ابری، ابر نیز منابعی به بازیگران جمعی ارائه می‌دهد که آن‌ها می‌توانند از طریق رسانه‌های اجتماعی به آن منابع دسترسی داشته باشند و فعالان فردی به‌طور مستقل از آن‌ها بهره ببرند، از این طریق ابر هزینه‌های بسیج را برای بازیگران جمعی کاهش می‌دهد. اعتراضات ابری از طریق جهت‌دهی مفهوم اینترنت و فناوری‌های پیوسته به آن از عملکرد اصلی‌شان به‌عنوان ابزارهای ارتباطی به‌سوی یک «حضور اجتماعی» مستقل، نه‌تنها نشان‌دهنده نوع جدیدی از بسیج اجتماعی است که افراد و رسانه‌های فردی‌شده‌شان را در صف مقدم مخالفان قرار داده است، بلکه نشانه آگاهی جدیدی از نقش فناوری دیجیتال به‌عنوان ابزاری برای شبکه‌سازی و سازمان‌دهی و افزون بر آن، به‌عنوان ستون فقرات تولید فرهنگی و هنجاری یک جنبش است.

نویسنده: علی آزادی

پی‌نوشت:

[۱] در پی بحران‌های مالی از اوایل سال ۲۰۱۰ دولت‌های اروپایی با اتخاذ سیاست‌های اقتصادی موسوم به سیاست‌های ریاضت اقتصادی برای کنترل بدهی‌های بخش عمومی، موجب تظاهرات گسترده‌ای در کشور‌های فرانسه، ایتالیا، آلمان و دیگر کشور‌های اروپایی شدند.
[۲] Anonymous؛ آنانیموس یک گروه هکری بدون ساختار سلسله مراتبی است که پیوند وثیقی با هکتیویسیم دارد. این جماعت بر این باورند که باید به سازمان‌ها و شرکت‌هایی که از نظرشان آلوده و فاسد هستند، حمله کرد و برای این حمله عمدتا از روش حملات DDoS در ابعاد بسیار گسترده در به پایین کشیدن وب‌سایت‌های مختلف بهره می‌برند.
[۳] میکروبلاگینگ (Microblogging)  یکی از انواع بلاگ‌نویسی با محدودیت تعداد کاراکتر‌ها است؛ به نحوی که در عوض متن و یادداشت‌های طولانی، چکیده و لبّ کلام به‌صورت مستقیم به مخاطب انتقال پیدا کند. توییتر، اینستاگرام و… نمونه‌هایی از پیام‌رسان‌هایی هستند که بعنوان بستری برای میکروبلاگینگ استفاده می‌شوند.

منابع:

Harvey, Kerric: Encyclopedia of Social Media and Politics
Polletta, F. and J. Jasper “Collective Identity and Social Movements.” Annual Review of Sociology, 27 (2001)
Milan, S. “Cloud Protesting: Dissent in Times of Social Media.” Citizen Lab (October 18, 2011). itizenlab.org/2011/10/cloud-protesting-dissent-in -times-of-social-media (Accessed January 2013