قرآن: اعجاز علمی یا کتاب تاریخی؟

عطنا - یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن که در دهه‌های اخیر مطرح شده «اعجاز علمی» است که در آن شماری از آیات قرآن با حقایق و تئوری‌های جدید علمی مرتبط دانسته می‌شوند.

پژوهشگران و متفکران مسلمان دیدگاه‌های مختلفی در خصوص این جنبه از اعجاز اتخاذ کرده‌اند؛ برخی آن را به طور کامل پذیرفته و عده‌ای با این استدلال که قرآن کتاب هدایت و سعادت بشری است و نه کتاب علم، در نقد آن تلاش کرده‌اند.

از سوی دیگر می‌توان گفت قرآن همچین شامل آیاتی است که در ظاهر با برخی از گزاره‌های علمی و دستاوردهای علم مدرن در تناقض است.

در این باره اخیرا کتابی با عنوان «قرآن و علوم جدید؛ تحلیل گفتمان انتقادی و بررسی چند ترجمه» توسط محمدرضا رئیسی تالیف شده که با استفاده از رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی، به گفتمان «قرآن و علوم جدید» از منظر ترجمه می‌پردازد؛ به طوری که نویسنده در این کتاب دو نوع نگاه متفاوت سنتی و مدرن درباره این گفتمان را‌ مورد مطالعه قرار داده و این مسئله بررسی شده است که چگونه پیش فرض‌های ایدئولوژیک مختلف و ترجیح در استفاده یا کنار گذاشتن منابع تفسیری خاص، منجر به پدید آمدن فهم‌ها و ترجمه‌های متفاوت از قرآن می‌شود.

نویسنده معتقد است بحث در مورد چگونگی رابطه دین و علم همواره وجود داشته و به خصوص در سده‌ها و دهه‌های اخیر که در علوم از جمله علوم طبیعی رشدی بی‌سابقه حاصل شده، این موضوع ابعاد جدیدتری نیز پیدا کرده است. در این میان اسلام به عنوان یکی از بزرگترین ادیان جهان و قرآن، کتاب مقدس بیش از یک میلیارد مسلمان هیچ گاه از این بحث‌ها مستثنی نبوده‌اند.

در دوران حاضر، ظهور کشفیات و نظریات جدید در علم مدرن باعث شده که عده‌ای با اشاره به برخی از آیات قرآن، علم مدرن را به عنوان ابزاری برای اثبات بر حق بودن یا نبودن دین اسلام مورد استفاده قرار دهند. به همین جهت آیاتی از قرآن که گفته می‌شود به نوعی با علم مرتبط هستند یا در تناقض با آن قرار می گیرند، از جمله آیات بحث برانگیزی محسوب می شوند که فهم‌ها، تفسیرها و ترجمه‌های گوناگون و یا حتی متناقضی از آن‌ها ارائه می شود.

در واقع با اینکه کلمات و عبارات عربی این آیات از چهارده قرن گذشته تاکنون بدون تغییر بر جای مانده است، اما تفسیر و ترجمه آن‌ها متوقف نشده و بعضاً شکل تازه به خود گرفته‌اند. به طوری که ما شاهد این هستیم که امروزه در دنیای اسلام کانون بحث در مورد رابطه دین و علم به این معطوف است که چگونه آیات قرآن (و تا حد کمتری احادیث) در ارتباط با علم مدرن باید فهمیده و تفسیر شوند.

از علم مدرن هم در تفسیر قرآن و هم در معرفی جنبه‌ی جدیدی از اعجاز برای قرآن یعنی «اعجاز علمی» استفاده شده است. بسیاری از مسلمانان معتقدند که قرآن شامل اطلاعاتی علمی است که اخیراً کشف شده و کشفیات و نظریه‌های جدید علمی حقانیت قرآن و ماهیت آسمانی آن را اثبات می کند.

در بخشی از کتاب عنوان می شود دیدگاه «اعجاز علمی» که در ترجمه احمد و یوکسل بازتاب پیدا کرده است به شاخه‌های علمی مدرن مانند اخترشناسی، زیست‌شناسی، پزشکی و ... می‌پردازد و نشان می‌دهد که مطالب علمی در این کتاب آسمانی وجود دارد که بشر پس از قرن‌ها با کمک دانش علمی و فناوری به آنها دست یافته است.

از نگاه این رویکرد مخاطبان اولیه قرآن و مفسرانی که اولین تفاسیر قرآن را ارائه کردند، به دلیل عدم برخورداری از علم و فناوری پیشرفته، به درستی «آیات علمی» کتاب آسمانی را در نیافتند و به همین علت بعضاً برای این دسته از آیات تفاسیری غیر علمی ارائه دادند. این رویکرد می‌گوید، امروزه قرآن باید با در نظر گرفتن آخرین حقایق، اکتشافات و حتی نظریه‌های علمی تفسیر شود.

قائلان به اعجاز علمی، چه قرآنی چه غیر آن، علی‌رغم اختلافاتشان در مورد اینکه کدام آیه به کدام نظریه یا کشف علمی اشاره دارد، همه بر یک چیز توافق دارند و آن اینکه اعجاز قرآن باید از طریق علم مدرن، مشاهده و نشان داده شود. یعنی زبان قرآنی علی‌رغم غیرفنی و غیرتخصصی بودنشان باید با زبان فنی و علمی روز تطابق پیدا کند و معنای اصلی واژگان و عبارات قرآنی باید در پرتو دانش علمی مدرن فهمیده شود.

اما دیدگاه دیگری که در ترجمه‌ نصر بازتاب پیدا می کند به شدت منتقد باز تفسیر آیات قرآن و استخراج علوم مدرن از آنهاست. در این نگاه، قرآن ارتباط ناگسستنی با محیطی دارد که در آن نازل شده و در نتیجه آیات آن باید بر اساس سیاق زبانی، تاریخی و فرهنگی خودشان فهمیده و تفسیر شوند.

با این حال نتایج این پژوهش نشان می دهد که حتی با تکیه صرف بر علم مدرن، تفاسیر و ترجمه‌ها هنوز متفاوت هستند و همچنین رویکردهای سنتی نسبت به فهم و تفسیر قرآن لزوماً قرآن را در تعارض با علم نمی‌بینند.

کتاب «قرآن و علوم جدید، تحلیل گفتمان انتقادی و بررسی چند ترجمه» تألیف محمد رضا رئیسی و با نظارت علمی سالار منافی اناری در سال 1399 توسط انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی به بازار نشر راه یافته است. برای تهیه این کتاب می‌تواتید یکی از سه راه ذیل را انتخاب کنید.

1- سامانه  فروش و اجاره الکترونیکی کتاب، بوکت https://b2n.ir/d96530 
 
2- فروشگاه آنلاین اینترنتی مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی https://book.atu.ac.ir/ 
 
3- کانال تلگرام ATUPRESS@

گزارش: شکیبا محمدی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام