زندگی سیاسی فرودستان در ادبیات عامه ایران

عطنا - پژوهش‌های تاریخ نگاری در ایران کمتر به زندگی سیاسی فرودستان نظر داشته‌اند و به آنها تنها در دوره‌های اندک شورش و اعتراض خشونت‌بار توجه کرده‌اند؛ اما نمی‌توان این گروه بزرگ از جامعه ایرانی را در سایر دوره‌ها فاقد کنش سیاسی فرض کرد. تلاش عامه مردم برای اعتراض به سلطه و نیز مصون ماندن از تنبیه گماشتگان آن، باعث می شد از گونه های مختلف ادبی که در کنار مضامین سیاسی، بن مایه های معصومانه و بی ضرری هم داشتند، بهره ببرند.

درک اینکه رفتار سیاسی عامه چگونه در این آثار بازتاب یافته است و در برابر ارباب قدرت به چه صورت استتار شده، دارای اهمیت ویژه‌ای است. کاوش در قصه‌های عامیانه نشان می دهد که مقاومت خاموش فرودستان در برابر سلطه، پیوستار گسترده‌ای از تایید اقتدار و صلابت نخبگان حاکم تا نقد تمام گزاره های روایت رسمی آنان و همچنین تهدید و ملامت استتار شده آنها را در بر می گیرد.

در این زمینه اخیرا کتاب پایداری خاموش تالیف مهدی میرکیایی بر اساس نظریه‌ «روایت های نهانی» از جیمز سی. اسکات به رشته تحریر درآمده است.

تشریح مقاومت خاموش و پنهان توده‌ها در برابر سلطه، بدون کنش های خشونت‌بار، مضمون اصلی نظریه اسکات بوده است. نظریه «روایت های نهانی» بر مبنای این گزاره که «هر جا سلطه هست مقاومت نیز هست» پی ریزی شده است که این تقدم سلطه بر مقاومت سبب می‌شود در تدوین این نظریه نیز نخست سیاست‌ها و رفتار ارباب قدرت در برابر توده‌ها بررسی شود.

نویسنده کتاب معتقد است اصحاب قدرت تلاش می کنند سلطه خود را به صورت همزمان در سه قلمرو مادی، منزلتی و ایدئولوژیک پیش ببرند. سلطه مادی به بهره کشی از فرودستان با شیوه‌هایی همچون اخذ مالیات، کار اجباری و ... اختصاص دارد و با بهره‌گیری از ابزارهای سرکوب یا نمایش اقتدار و صلابت شکل می‌گیرد. در سلطه منزلتی، حاکمان بر اثبات برتری تکوینی و سیادت ذاتی خود بر توده‌ها تاکید دارند که در این گونه از سلطه شاهد یک نظام اجتماعی هستیم که در آن بر روابط ازلی و تعاریف مشخص فرادستی/فرودستی تاکید می‌شود. سلطه ایدئولوژیک نیز با توجیه نابرابری ها بر اساس یک جهان بینی خاص پیگیری می شود.
 
در این شرایط شناخت رفتار سیاسی توده‌ها با کاوش در قالب‌های گوناگون فرهنگ عامه نشان می‌دهد که واکنش آنها به سلطه از پیچیدگی و تنوعی برخوردار است که سطوح و لایه‌های مختلف آن به تفسیر و توضیح نیاز دارد. عدم توجه به این پیچیدگی‌ها، ناظران را در تشریح عمل سیاسی فرودستان به اشتباه می اندازد.
 
بررسی آثار فرهنگ عامیانه در عصر پیشامشروطه گواه آن است که فرودستان در دوره‌هایی که به ظاهر استیلای نخبگان حاکم را پذیرفته بودند و زندگی آرامی را می گذراندند، شیوه‌های پایداری متنوعی را در برابر آنها می‌آزمودند.
 
آنگونه که از این آثار بر می آید کنش توده‌ها در برابر قدرت، پیوستار وسیعی را از تمکین در برابر سلطه تا نقد قدرت در غیاب و حضور نخبگان مسلط و مقاومت عملی پنهانی در بر می گیرد.
 
بر این اساس، حیات سیاسی توده‌ها در چند سطح که بعضاً متناقض به نظر می رسند در جریان است.
 
نویسنده کتاب معتقد است این عمل سیاسی را می توان در سه دسته اصلی در نظر گرفت که به صورت هم زمان توسط توده‌ها پیگیری می‌شوند: 1- زیر سوال بردن روایت رسمی زمامداران و خدشه دار کردن تابلوی برساخته آن‌ها، 2- تلاش برای برقراری گفتگو با ایشان با مضامین مختلف تظلم خواهی، 3- تهدید و سرزنش و دست زدن به اقدام های پنهانی برای جبران بخشی از بهره کشی ها.
 
لذا محدود نشدن روایت‌های نهانی عامه به کنش‌های گفتاری و گسترش آن به اشکال متنوعی از اقدامات و عملیاتی که می‌تواند استثمار زمامداران را به حداقل برساند نکته مهمی در بررسی رفتار سیاسی آنهاست که مصادیق آن در برخی نمونه‌های ادبیات عامیانه نیز دیده می‌شود.
 
به گفته نویسنده، قصه‌های نیرنگ‌باز یکی از بهترین مثال‌ها در این حوزه هستند که مخاطب فرودست خود را تشویق می‌کنند با فریب دادن حریف فرادست و قدرتمند بر او چیره شود.
 
این نیرنگ‌ها گاهی برای کاستن از بهره‌کشی مادی به کار می‌روند و گاهی برای تحقیر نخبگان حاکم، چراکه هتک و نفی کرامت فرودستان بخشی جدانشدنی از فرآیند سلطه را تشکیل می‌دهد. ویژگی انعکاسی روایت نهانی، این قصه‌ها را نیز به ابزاری برای هتک متقابل زیردستان تبدیل کرده است. به این ترتیب، شکل گیری چالش هم زمان با سلطه مادی و منزلتی در بعضی از قصه‌های نیرنگ‌باز قابل مشاهده است.
 
توصیه به فرار، پیشنهاد عملی دیگری است که در بعضی از ضرب المثل ها و قصه‌ها دیده می‌شود و گواه آن است که توده، رگ خواب حکومت را در هراس از کاهش مالیات‌ها یافته است و با توسل به آن و تهدید به فرار، قدرت چانه زنی خود را در برابر حکومت بالا برده است.
 
کتاب «پایداری خاموش» تالیف مهدی میرکیایی در سال 1400 توسط انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی به بازار نشر راه یافته است.

گزارش از: شکیبا محمدی