علمِ بازاری و تجاری، بلایِ جان آموزش عالی کشور

محمد زاهدی اصل*

سال جدید تحصیلی را در حالی آغاز کرده‌ایم که هموطنان‌مان درگیر با ویروس کووید 19 هستند و سربازان حوزه‌‌ی سلامت در راه مبارزه با این بیماری بیش از 160 شهید داده‌اند. از سوی دیگر تورم لجام‌گسیخته‌ای در جامعه موج می‌زند که گویا هیچ نظارتی بر آن نیست. مسائل مربوط به معیشت مردم به حدی است که قلب هر انسان با شرف و وطن‌پرستی را به درد می‌آورد. در چنین شرایطی که فشار بر مردم زیاد است، اضطراب باعث کاهش قدرت دفاعی بدن و افزایش ابتلا به ویروس کرونا می‌شود.

بیش از 50 سال حضور و خدمت در حوزه‌ی خدمات اجتماعی به عنوان معلم و کارشناس مددکاری اجتماعی در دفاع از حریم انسان‌ها و حفظ شأن و منزلت آنها من را بر آن داشته‌است که صمیمانه و متواضعانه نکاتی را به سیاستگذاران، متولیان و کارگزاران آموزش عالی کشور عرض ‌کنم.

1- همکاری ارزشمند مسئولان محترم وزارت علوم با سازمان برنامه و بودجه در افزایش حقوق اعضای هیئت علمی در پایان سال 1398 همانند تمام کارکنان کشوری و لشکری موجب قدردانی است. هرچند که تورم آن را بی‌اثر کرده است و نمی‌توان تنها دلیل بی‌ارزش شدن پول ملی و گرانی را تحریم‌ها دانست.

2- تجربه‌ی آموزش مجازی نشان داد این شیوه در حفظ سلامت مجموعه دانشجویان و دانشگاهیان مؤثر بوده است. لذا شایسته است این روند تا رسیدن به ایمنی قابل قبول ادامه یابد و نباید به حضور فیزیکی اعضای هیئت علمی و کارکنانی که با دورکاری و نوبت کاری به وظایف خود عمل می‌کنند، اصرار داشت.

3- با کسب تجارب آموزش مجازی و بررسی قوت و ضعف آن می‌توان با ابداع روش‌های نو نسبت به ارتقاء کیفی این سیستم آموزشی کمک کرد، چرا که به جهت عدم ارتباط واقعی استاد و دانشجو در فضای کلاسی و محدودیت‌های  فضای مجازی در مشارکت حداکثری دانشجویان کیفیت آموزش عالی افت کرده است.

4- متولیان ارشد نظام آموزشی بهتر از همه می‌دانند که گسترش کمّی آموزش‌ عالی و واحدهای آموزشی، به شدت به کیفیت آموزش صدمه زده است، آن هم در شرایطی که بر اساس آمار اعلام شده از سوی برخی از مسئولان و نهادهای ذی‌ربط، حدود ۴۰ درصد از دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها بیکار و یا فاقد شغل مرتبط با تحصیل خود هستند.

5- در دادن مجوز رشته پذیرش دانشجو، به ضوابط ذی‌ربط و در رأس آنها وجود حداقلی عضو هیئت علمی با تخصص رشته مرتبط، کمتر توجه شده است. نمونه‌ی آن مربوط به رشته تخصصی خودم در پذیرش دانشجو در واحدهای دانشگاهی پیام نور، علمی‌کاربردی و غیرانتفاعی است که در تعداد قابل توجهی از آنها حتی یک عضو هیئت علمی مرتبط و مقیم وجود ندارد.

6- همه‌ی پیشکسوتان دانشگاهی می‌دانند که فلسفه‌ی وجودی دوره‌های علمی‌کاربردی برای مهارت‌افزایی کارکنان بخش‌های مختلف، آن هم در مقطع کاردانی بوده است اما متأسفانه طی دو دهه‌ی اخیر با گسترش بی‌رویه این حوزه، بدون داشتن امکانات و منابع انسانی و مادی قابل قبول و تولید انبوه در مقاطع مختلف کارشناسی و کارشناسی ارشد به لشکر بیکاران افزوده شده است.

7- تجربه نشان داده است که «پولی کردن» دانشگاه با هدف درآمدزایی و کمک به کسری بودجه و گسترش آن با عناوین مختلف، کیفیت آموزش عالی را تحت تأثیر قرار داده و لذا چنین سیاستی شایسته بازنگری است.

8- موضوع سرقت علمی، همواره یکی از دلمشغولی‌های دلسوختگان آموزش عالی بوده و هست. بخشی از این معضل به اعضای هیئت علمی مربوط است که اگر دقت علمی و صبوری لازم را داشته باشند، هیچ دانشجویی در دوره‌های تکمیلی نمی‌تواند مرتکب چنین رفتار و عمل زشتی شود. ولی بخش دیگری از این وضعیت به فضای نابسامان «علم بازاری و تجاری» بر می‌گردد که متأسفانه برخی از «استادنما»ها هم در این وادی کارگزاری می‌کنند و نتیجه‌ی آن پایان‌نامه‌فروشی، مقاله‌فروشی و مدرک‌فروشی است.

9- متأسفانه مهاجرت مغزها در سال‌های اخیر سرعت بیشتری گرفته است. مسئولان ذی‌ربط در کشورهای مقصد به راحتی نخبگان ما را شناسایی و زمینه‌ی جذب آنها را  فراهم می‌کنند. باید به‌صورت جدی علل و عوامل مؤثر بر آن را بررسی کرد و با اقدامات ایجابی و نه سلبی مانع از هجرت سرآمدان و نخبگان کشور شد.

10- سرمایه‌گذاری در آموزش از ابتدایی تا عالی، یک امر زیربنایی و اساسی است. در همین راستا باید به دانشگاه‌ها و رفع مشکلات آنها و همچنین رفع نیازهای اساسی دانشگاهیان به‌ویژه اساتید جوان که غالباً نخبگان مورد اشاره در بند ۹ این یادداشت می‌باشند، توجه ویژه کرد.

11- تجدیدنظرهای اعمال‌شده در آیین‌نامه‌ی ارتقاء در سنوات گذشته و نهایتاً آخرین آیین‌نامه‌ی در حال اجرا، اشکالاتی دارد که بی‌تأثیر در افت کیفیت آموزش عالی نبوده است و غالباً گله‌مندی کمّی‌گرایی از آن به گوش می‌رسد. چگونه می‌توان پذیرفت، به‌خصوص در حوزه‌ی علوم انسانی و اجتماعی، یک عضو هیئت علمی در یک دوره‌ی چهارساله همراه با وظیفه‌ی اصلی خود به عنوان مدرس، بیش از ۶۰ مقاله و یا تألیف و ترجمه چند کتاب داشته باشد.

12- پتانسیل شایان توجهی با عنوان «کانون اساتید بازنشسته دانشگاه‌های کشور» با همت دلسوختگان دانشگاهی با تدوین اساسنامه و ارائه‌ی آن به وزارت کشور شکل گرفته و در شرف اخذ مجوز است. این مجموعه‌ی عظیم و ظرفیت علمی سرشار از تجارب در سطوح مختلف سیاستگذاری و اجرایی، می‌تواند به عنوان بازوی کمکی قوی، به مجموعه‌ی آموزش عالی کشور یاری رساند.

در خاتمه سعادت و سلامتی ملت نجیب و صبور ایران و به‌ویژه دانشگاهیان فرهیخته و سربلندی و پایداری کشور عزیزمان را در سایه سیاستگذاری‌ها و اقدامات مبتنی بر تجربه‌ها و خِرد جمعیِ حاصل از استفاده‌ی تمام ظرفیت‌ها، از درگاه ایزد یکتا مسئلت دارم.

*استاد تمام مددکاری اجتماعی و رییس مجمع صنفی اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی