غنی‌ترین کتابخانۀ علوم انسانی و اجتماعی کشور را دارا هستیم

مجموعه کتابخانه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی، یک کتابخانه دانشگاهی دیجیتالی دو وجهی است که مجموعه‌ای بالغ بر یک میلیون شیء محتوایی (345 هزار شیء دیجیتالی و 650 هزار شیء فیزیکی) دارد، و غنی‌ترین کتابخانه کشور در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به شمار می‌آید. دسترسی به محتوای کامل تمامی بروندادهای علمی دانشگاه علامه (پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، طرح‌های پژوهشی، کتاب‌ها، کارگاه‌های آموزشی و جز آن)، ارائه درختواره‌های گوناگون موضوعی، خدمات به گروه‌های ویژه کاربری مانند نابینایان و کم‌بینایان، خدمات مرجع الکترونیکی، خدمات تامین منابع و تحویل مدرک جامع و سریع، و نظیر آنها از مهمترین خدمات این کتابخانه دیجیتالی دو وجهی محسوب می‌شوند.

در ادامه مشروح گفت‌وگوی با دکتر طاهری، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی را می خوانید.

آقای دکتر لطفاً درباره مفهوم خدمات کتابخانه‌ای مجازی توضیح دهید؟

به خدماتی که کتابخانه‌های در محیط الکترونیکی و از طریق رسانه‌های الکترونیکی، به ویژه محیط و رسانه‌های شبکه‌ای، ارائه می‌دهند، گفته می‌شود. به زبان ساده‌تر، خدمات کتابخانه‌ها در فضای مجازی. این خدمات شامل خدمات تامین منابع و تحویل مدرک، خدمات فنی (سازماندهی اطلاعات و دانش) و خدمات مرجع و امانت می‌شوند. این گونه خدمات، فاقد محدودیت‌های زمانی و مکانی هستند، و دسترسی کاربر (واسط و نهایی) را به داده‌ها و فراداده‌های دیجیتالی فراهم می‌کنند.

دوران شیوع ویروس کرونا (کوید 19)، و تدابیر مقابله با آن، چه تاثیری بر این گونه خدمات گذاشت؟

دوران کرونا، به دلیل محدودیت‌های که در تعاملات انسانی پدید آمد، و استفاده از راهکاری چون قرنطینه شدن و نظیر آن برای مصون ماندن از ابتلا به ویروس، موجب برجسته شدن و باز شکوفایی خدمات مجازی در کتابخانه‌ها شد. به دلیل تعطیلی کتابخانه‌ها، به عنوان یکی از مکان‌های پر خطر که امکان انتقال ویروس را از طریق تعامل کاربران (واسط و نهایی) با یکدیگر، و تماس با منابع اطلاعاتی فیزیکی و ابزارهای مطالعه مانند میز مطالعه و جز آن فراهم می‌نمود، تنها شیوه ارائه خدمات، خدمات مجازی شد. به عبارت دیگر، این گونه از خدمات کتابخانه‌ای، پیش از دوران کرونا نیز ارائه می‌شد، و متداول بود. اما در این دوران، اقبال ویژه‌ای را به خود معطوف داشت.

لطفاً تجربه‌های خدمات مجموعه کتابخانه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی در دوران کرونا را با خوانندگان لیزنا به اشتراک بگذارید.

مجموعه کتابخانه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی، یک کتابخانه دانشگاهی دیجیتالی دو وجهی است که مجموعه‌ای بالغ بر یک میلیون شیء محتوایی (345 هزار شیء دیجیتالی و 650 هزار شیء فیزیکی) دارد، و غنی‌ترین کتابخانه کشور در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به شمار می‌آید. دسترسی به محتوای کامل تمامی بروندادهای علمی دانشگاه علامه (پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، طرح‌های پژوهشی، کتاب‌ها، کارگاه‌های آموزشی و جز آن)، ارائه درختواره‌های گوناگون موضوعی، خدمات به گروه‌های ویژه کاربری مانند نابینایان و کم‌بینایان، خدمات مرجع الکترونیکی، خدمات تامین منابع و تحویل مدرک جامع و سریع، و نظیر آنها از مهمترین خدمات این کتابخانه دیجیتالی دو وجهی محسوب می‌شوند. همان طور که از توصیف این کتابخانه هویدا است، کتابخانه‌های دانشگاه علامه طباطبائی، یک کتابخانه دیجیتالی دو وجهی هستند، نه کتابخانه‌ای فیزیکی شامل منابع یا مجموعه‌های دیجیتالی. خود این ویژگی، یعنی تمرکز بر کتابخانه دیجیتالی، بیانگر سطوح و تنوع خدمات این کتابخانه در دوران کرونا است. کتابخانه‌ای که محوریت را بر منابع دیجیتالی و خدمات الکترونیکی گذاشته است، و منابع و خدمات فیزیکی را بخشی از رسالت خود می‌داند، بدون تردید دورانی شبیه دوران کرونا که دسترسی فیزیکی به کتابخانه‌های محدود می‌شود، این کتابخانه حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

خدمات ویژه این کتابخانه دیجیتالی در دوران کرونا، که متاسفانه همچنان نیز ادامه دارد، به طور کلی عبارتند از طراحی و بهره‌برداری از سامانه همراه مدیریت منابع پژوهشی «به پژوه»، توسعه سامانه همراه به‌پژوه، به دلیل اهمیت و افزایش استفاده از تلفن‌های همراه و تبلت‌ها توسط جامعه کاربران اشاره کرد. در اینجا دانشجویان و  اعضای هیئت علمی، در دستور کار کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی قرار گرفتند. سامانه یاد شده، در دی‌ماه 1398 در دو پلتفرم اندروید و آی‌او‌اس، و در مراسم گرامیداشت روز استاد رونمایی شد. این سامانه دارای چهار ویژگی است که برخی از آنها نسبت به انواع مشابه، منحصر به فرد هستند:

نخست، امکان نشر الکترونیکی منابع اطلاعاتی، با تمرکز بر بروندادهای علمی دانشگاهی، را در بستر تلفن‌های همراه و تبلت‌های میسر می‌سازد. این ویژگی برای دانشگاه‌ها، موسسات آموزش عالی و مراکز پژوهشی بسیار حائز اهمیت است؛

دیگر، همانند نرم‌افزارهای کتابخوان (شبیه فیدیبو، کتابراه و ...) عمل نموده، و خدمات متنوعی برای مطالعه اشیای محتوایی (منابع اطلاعاتی) از جمله میز مطالعه مجازی، ایجاد کتابخانه شخصی، امکان فیش‌برداری (یادداشت‌گذاری و اختصاص برچسب به منابع)، مطالعه فایل‌های اشیای دیجیتالی در قالب‌هایی چون پی‌دی‌اف و ای‌پاب، یافتن معنا و مفاهیم مرتبط با یک واژه در متن با نظام‌های معنایی (اصطلاحنامه‌ها و شبیه آن) و ارائه (شارژ) اعتبار به کاربران را  بر روی تلفن‌های همراه و تبلت‌ها را فراهم می‌نماید؛

دو دیگر، دسترسی یکپارچه به نظام‌های کتابخانه‌های دیجیتالی شامل جستجوی یکپارچه در چند کتابخانه، بارگذاری نسخه تمام متن اشیای دیجیتالی در سامانه همراه و مطالعه آن با بهره‌گیری از قابلیت‌های کتابخوان خود را ایجاد می‌کند. در حال حاضر، جامعه کاربران سامانه همراه به‌پژوه می‌توانند به تمامی فراداده‌ها و داده‌هایِ کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی دسترسی یابند؛

سه دیگر، همانند یک درگاه واحد برای جستجو یکپارچه دیگر کتابخوان‌های معتبر کشور نظیر کتابراه، پاتوق، پژوهان و جز آن عمل نموده، و باعث تسهیل و تسریع دسترسی کاربران به منابع مفید علمی و عمومی می‌شود. کاربران سامانه به‌پژوه، نیازی به مراجعه جداگانه به کتابخوان‌های دیگر برای جستجوی منابع آنها را ندارند؛

میز مرجع مجازی (الکترونیکی)

میز مرجع کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی، امکان تعامل میان کاربران نهایی و کتابداران را بدون محدودیت مکانی و در فضای مجازی، در قالب خدمات حضوری (پیوسته) به وجود می‌آورد. با استفاده از این خدمت، کاربران می‌توانند در هر موقعیت مکانی که قرار دارند، به آسانی و با دسترسی به اینترنت با کتابدارانِ بخش‌های مختلف کتابخانه ارتباط برقرار کرده، از خدمات مجازی آن بخش‌ها استفاده نمایند. نیز از راهنمایی کتابداران برای استفاده از منابع کتابخانه. این میز مرجع دارای 24 دپارتمان برای ارتباط با بخش‌های گوناگون کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های دانشکده‌ای، و مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه است. برخی از دپارتمان‌ها از 8 صبح الی 24 شب پاسخگوی پرسش‌های کاربران هستند؛

دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی و بین‌المللی

ایجاد دسترسی به منابع علمی معتبر و مناسب منتشر شده بر روی پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی از جمله نورمگز، سیویلیکا، مگیران، و جز آن و پایگاه‌های بین‌المللی مانند ساینس‌دایرکت، اسکوپوس و نظیر آنها، یکی دیگر از خدمات مجازی کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی است که بسیار مورد استقبال جامعه کاربران واقع شده است. متن کامل میلیون‌ها مقاله از طریق این پایگاه‌ها دسترس‌پذیر بوده، و کاربران می‌توانند از آخرین دستاوردهای علمی در حوزه‌های تخصصی خود آگاهی یابند. هم اکنون در حال تلاش برای فراهم کردن دسترسی یکپارچه به محتوای این پایگاه‌ها از طریق سامانه به‌پژوه هستیم تا کاربران کتابخانه از محیط یک سامانه همراه، به همه انواع منابع علمی دست یابند؛

تامین منابع درسی مورد نیاز دانشجویان توسط کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه‌طباطبائی

یکی از مهمترین خدمات کتابخانه‌های دیجیتالی، خدمات آموزشی است. کتابخانه‌های دیجیتالی امکان آموزش‌های طولانی مدت و مقرون به صرفه را برای جامعه کاربران خود فراهم می‌کنند. در این راستا، چندین اقدام مهم توسط کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه صورت گرفت که اشتراک‌گذاری آن ارزشمند است. از آنجا که کتابخانه‌های دانشگاه خدمات فیزیکی ارائه نمی‌کردند، دسترسی دانشجویان به منابع درسی و کمک درسی که از سوی اساتید معرفی می‌شد، دشوار گردیده بود. بنابراین کتابخانه دیجیتالی دانشگاه، از دانشکده‌ها درخواست نمود تا اساتید هر دانشکده، فهرست منابع درسی مورد استفاده و معرفی شده برای تدریس را به کتابخانه مرکزی دانشگاه اعلام کنند. سپس فعالیت‌های گسترده‌ای برای دسترس‌پذیرسازی منابع صورت گرفت. با ناشران و کارگزاران مختلف مذاکره شد. بخش مهمی از این منابع تهیه، و پس از سازماندهی و تولید فراداده برای آنها، بر روی نظام کتابخانه دیجیتالی دانشگاه و سامانه به‌پژوهش قابل دسترس گردیدند. برخی از این منابع تهیه شده، و پس از دریافت اجازه رسمی از ناشر، در سامانه‌های اطلاعاتی دانشگاه منتشر شدند. برخی دیگر، برای آنها فراداده تهیه شد، و نشانی اینترنتی (شناسگر) منابع در فراداده درج شد، و کتابخانه دیجیتالی دانشگاه و به‌پژوه همانند پایگاه‌های ارجاعی عمل نمودند. برای مورد اخیر، با کتابخوان‌های موجود (فیدیبو، کتابراه، پاتوق، پژوهان و ...) رایزنی شد، و جستجو یکپارچه به منابع درسی آنها از طریق به‌پژوه ممکن شد. حتی در مواردی، از کتابخوان‌های معتبر خواستیم با ناشران مذاکره کنند و فهرست منابع مورد نیاز ما را تهیه، و در محیط کتابخوان خود دسترس‌پذیر نمایند. منابع تهیه شده با استفاده از وب سایت دانشگاه و پیامک اساتید و دانشجویان اطلاع‌رسانی شد. این اقدام در دوران کرونا بسیار ارزشمند بود و یکی از دغدغه‌های بزرگ دانشجویان و اساتید را بر طرف نمود. به عبارت دیگر، کتابخانه دیجیتالی و سامانه‌های همراه در خدمت آموزش الکترونیکی (مجازی) قرار گرفتند، و نقش موثری در فرایند آموزش مجازی دانشگاه ایفا کردند. به نحوی که در اطلاعیه‌های معاونت آموزش دانشگاه بازتاب یافت. به عنوان نمونه به این پیوند مراجعه شود.

دیگر خدمات مجازی

افزون بر خدمات پیشین، خدمات دیگری مانند شبکه خصوصی مجازی (وی‌پی‌اِن) برای دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مبتنی بر آی‌پی با همکاری مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه تهیه گردید، و در اختیار دانشجویان تحصیلات تکمیلی از طریق فرم‌های ثبت‌نام و احراز هویت قرار گرفت. با توجه به این که دانشگاه تعطیل بود، و دانشجویان نمی‌توانستند در محیط دانشگاه از این پایگاه‌های استفاده کنند، با رعایت قوانین حق مولف، و ارائه دسترسی فقط به اعضای دانشگاه، این محدودیت دسترسی نیز از میان برداشته شد، تا کتابخانه دیجیتالی دانشگاه، نقش‌های کلیدی خود را به خوبی ایفا نماید.

کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی، با کمال میل و اشتیاق، آماده اشتراک تجربیات خود در زمینه ارائه خدمات مجازی در دوران کرونا با دیگر کتابخانه‌های کشور است. خدمات ذکر شده، فرایندهای متعددی را طی نموده، و با فراز و نشیب‌های فراوانی برخوردار بوده است که از حوصله این مصاحبه خارج است. اما اشتراک آن به هموار شدن مسیر برای دیگر کتابخانه‌ها کمک خواهد کرد. در پایان، امیدوارم با همت همه نهادها و مردم کشور، از شر این ویروس منحوس و متقلب رها شویم، و دوباره آوای خوش سلامتی و نشاط در کشور عزیزمان طنین‌انداز شود (ان شاءالله).

منبع: لیزنا