اقتصاد اسلامی، بهترین راه حل مشکلات اقتصادی کشور است / دپارتمان اقتصاد اسلامی راه‌اندازی می‌شود

یک سال از تأسیس رشته اقتصاد اسلامی در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا در دانشگاه علامه طباطبائی می‌گذرد، دانشگاه سعی دارد دپارتمان تخصصی این رشته را در دانشگاه راه‌اندازی کند. برای آگاهی از برنامه‌های این گروه آموزشی و همچنین رشته اقتصاد اسلامی، با دکتر امرالله امینی مدیر گروه آموزشی اقتصاد، گفت‌وگو کردیم. دکتر امینی در صحبت‌هایش به ضرورت تقویت این رشته اشاره کرد و اظهار داشت: یکی از کارکردهای گروه آموزشی اقتصاد اسلامی این است که نظریات را گردآوری کند تا به کشف قواعدی برسد که اساس آنها در اسلام وجود دارد. ما معتقدیم که اگر اقتصاد اسلامی بتواند به درستی پیاده شود بسیاری از بحران‌های اقتصادهای کنونی را برطرف خواهد کرد. مشروح این مصاحبه در زیر می‌آید.

 رشته اقتصاد اسلامی در دانشگاه‌های کشور و دانشگاه علامه، از آغاز تا امروز چه مسیری را پیموده است؟

مطالعات مربوط به اقتصاد اسلامی در دانشگاه‌های ایران سابقه طولانی ندارد. با وقوع انقلاب اسلامی مطالعاتی هم راجع به مسائل اقتصادی و اقتصاد اسلامی شروع شد. با تصویب قاون بانکداری اسلامی در ایران مقداری این مطالعات بیشتر شد و هر سالی که می‌گذرد ضرورت مطالعات و مباحث اقتصاد اسلامی را بیشتر حس می‌کنیم. دانشگاه‌هایی مثل امام صادق (ع)، شهید بهشتی، تربیت مدرس و دانشگاه مفید در قم مطالعات نسبتاً خوبی در این زمینه داشتند اما به صورت رشته خاص به دهه 70 بود که دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه پیام نور رشته اقتصاد اسلامی را در دوره کارشناسی ارشد راه اندازی کردند. امروز هم دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، شهید بهشتی و علامه طباطبایی این رشته را دارند. گروه آموزشی اقتصاد اسلامی یک سال پیش در دانشگاه علامه شکل گرفت.

مبانی و مفاهیم اقتصاد اسلامی چه تفاوت‌هایی با اقتصاد غربی دارند؟

اصولاً هر مقوله‌ای یا مفهومی مثل اقتصاد ریشه در مباحث ارزشی، فسلفی و در واقع جهان‌شناختی دارد و چون محور اقتصاد انسان است، ریشه در فلسفه دارد برای شناخت اقتصاد باید جهان بینی مکتب اقتصاد اسلامی را بشناسیم .

اقتصاد اسلامی بر پایه جهان بینی استوار است، روش، نظام و کتب مربوط به خود را دارد و در واقع یک سیستم کلی است که همه مقولات دنیایی و آخرتی را در این مجموعه می‌بیند. انسان را به طور کامل می‌بیند و بر اساس آن نظریه‌پردازی می‌کند. اقتصادهای امروز دنیا مجموعه ابزارهایی ارائه می‌دهند که این ابزارها مخصوص خودشان نیست نتیجه کار اقتصاددانان در طی تاریخ می‌باشد.

بنابراین زمانی که از اقتصاد اسلامی بحث می‌کنیم به این معنی نیست که از ابزارهای اقتصادی غرب استفاده نمی‌کنیم بلکه از آن ابزارها استفاده می‌کنیم، به عبارت دیگر اقتصاد اسلامی می‌تواند به مانند سایر اقتصادهای متعارف در دنیا به عنوان یک رشته مطالعات علمی در کنار آنها قرار گیرد، از ابزارهای آنها استفاده کند ولی با جهان بینی، روش و مکتب خود. اقتصاد اسلامی مقابل سایر مکاتب اقتصادی نیست بلکه می‌تواند درکنار سایر اقتصادهای متعارف دنیا قرار گیرد. ما اختلاف‌های اساسی با برخی از مکاتب مثل اقتصاد سرمایه‌داری داریم ولی این به معنای این نیست که اقتصاد اسلامی نتواند از ابزارها و قواعد آنها استفاده کند، ببینید اقتصاد اسلامی را از صفر شروع نمی‌کنیم، اصولا اقتصاد نتیجه کوشش کار دانشمندان مختلف است که به نتایجی رسیده‌اند و از آن نتایج می‌‌توانیم استفاده کنیم، اگر استفاده کنیم به نظر من اقتصاد اسلامی می‌تواند توانمندتر شود.

روش شناسی و متدولوژی اقتصاد اسلامی از چه منابعی گرفته شده است؟

هر رشته ای در برگیرنده ی یک جهان بینی، اصول پایه و ارزش‌ها است و ریشه در فلسفه دارند. اقتصاد اسلامی هم به مانند آنهاست. اقتصاد اسلامی بر اصول توحید است. یکی از اهداف مهم این اقتصاد عدالت است و ابزارهای بسیار زیادی مثل بانکداری اسلامی، انواع عقود انواع ارواق و ابزارهای مالی. بنابراین اقتصاد اسلامی بر پایه بنیان‌های اصلی جهان بینی اسلامی قرار دارد و یک مجموعه به هم پیوسته و سیستماتیک است که هم از احکام استفاده می‌کند هم از گزاره‌های دینی و ارزشی استفاده می‌کند و هم در آن اجتهاد است.

ضرورت شکل گیری و تقویت اقتصاد اسلامی چیست؟ آیا مکاتب اقتصادی دیگر نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای ما باشند؟

جهان‌بینی که در دنیا است بایستی پاسخگوی نیازهای بشری در تاریخ باشد. ما اعتقاد داریم که اسلام یک دین جهان شمول است و می‌خواهد به صورت یک سیستم برای آینده رهنمود دهد، نمی‌توانیم بگوییم اسلام در اقتصاد حرفی ندارد، اتفاقا اسلام در اقتصاد رهنمودهای بسیار خوبی راجع به عدالت، مالکیت، تخصیص منابع، چگونگی توزیع درآمد وجود دارد ولی به صورت مشخص و کامل تدوین نشده است یکی از کارکردهای گروه آموزشی اقتصاد اسلامی این است که نظریات را گردآوری کند تا به کشف قواعدی برسد که اساس آنها در اسلام وجود دارد.

ما معتقدیم که اگر اقتصاد اسلامی بتواند به درستی پیاده شود بسیاری از بحران‌های اقتصادهای کنونی را برطرف خواهد کرد. در سال‌های معاصر نگاه جدیدی نسبت به اقتصاد اسلامی شکل گرفته است حتی کشورهای صنعتی مطالعات زیادی در زمینه‌های بانکداری اسلامی و ارواق مشارکت اسلامی داشته‌اند به دلیل این که نظام اقتصاد اسلامی بر موضوع‌های اساسی مثل بانکداری، ارواق و تامین منابع مالی که غیربهره‌ای باشد این‌ها ضرورت‌هایی است که ایجاد این رشته را لزوم می‌بخشد. همچنین ما معتقد هستیم که با وجود پتانسیل بالای اقتصادی کشورمان از مفاهیم و نظریات اقتصادی خوب استفاده نشده است یا خوب اجرا نشده است و اقتصاد اسلامی می‌تواند ساختار جدیدی را برای اقتصاد کشورمان جهت خروج از رکود، رشد، اصلاح نظام بانکداری و اصلاح سیستم مالی ایجاد کند.

 یکی از دلایل عدم اجرای اقتصاد اسلامی را کمبود کارشناسان این حوزه بیان کردید، که برای حل این مشکل این رشته تاسیس شده است؛ چه سرفصل‌هایی برای تربیت کارشناسان این حوزه تدوین شده است؟ و این کارشناسان بعد از اتمام تحصیل در چه بخش‌هایی فعالیت می‌کنند؟

وظیفه هر رشته‌ای که ایجاد می‌شود این است که نظریه منسجمی را ارائه کند و بر اساس آن مشکلات جامعه را مرتفع کند. نظریات اقتصاد اسلامی هم برای اصلاح جامعه بوجود آمده است. این رشته بر اساس دروسی تدوین شده است که بخشی از آن نظریات پایه‌ای و بخشی از آن برا رهنمودسازی در اقتصاد است.

دانشگاه محل تحقیق و پژوهش است ما داریم این‌سرفصل‌ها را اصلاح می‌کنیم دوباره بازسازی می‌کنیم برای اینکه به نظریه‌های و ابزارهای قوی دست پیدا کنیم. به نظر من با توجه به ابزارهایی که در اقتصاد متعارف وجود دارد اگر دانشگاه‌ها به درستی فعالیت کنند و حمایت‌ها هم مناسب باشد می‌توانیم راهکارهای بسیار خوب و قوی برای اقتصاد داشته باشیم.

یکی از جاهایی که بسیار نیازمند استفاده از کارشناسان اقتصاد اسلامی است بانک‌ها است که کارشناسانی در این زمینه ندارند. عرصه‌ی دیگر، بورس و مراکز سرمایه گذاری‌ست. طیفی گسترده ای از کارشناسان می‌توانند در این رشته تربیت شوند که در جاهای مختلفی کار کنند از جمله دانشگاه‌ها، اداره‌های مالیات، سازمان برنامه در وزارت خانه‌ها. دانشگاه‌ها زیاد به این رشته نپرداخته‌اند و نیاز به گسترش دارد. متاسفانه این رشته دوره‌ای در ایران رها شده بود و دوباره شکل گرفته است.

به نظر می‌رسد پس از سه دهه از تصویب قانون بانکداری اسلامی هنوز مشکلات فراوانی در سیستم بانکی کشور وجود دارد. آیا قانون بانکداری اسلامی مشکل دارد یا دلیل دیگری برای عدم موفقیت سیستم بانکداری وجود دارد؟

این قانون به درستی اجرا نشده است. نگاه قانون بانکداری اسلامی به بانکداری ظاهری‌ست نه یک نگاه واقعی. به دلیل اینکه کارشناسان برای اینکار تربیت نشده‌اند. اگر نظام بانکداری ایران اصلاح نشود مشکلات همچنان باقی است. بانکداری اسلامی معتقد است که بانک باید کارهای واقعی انجام دهد متاسفانه بیشتر بانک‌های با پول به سود می‌رسند و در عرصه تولید نیستند. برای مثال می‌گویند 900 هزار میلیاد تومان نقدینگی داریم ولی این پول در تولید نقشی ندارد و فقط در کارهای سفته بازی است. در حالی که اقتصاد اسلامی اعتقاد دارد که نقدینگی باید در تولید باشد و اگر اقتصاد اسلامی به درستی اجرا شود مظمئنا با این مشکل روبرو نخواهیم بود.

ما همیشه اقتصاد اسلامی را شنیده‌ایم و هیچ وقت از این اقتصاد استفاده نکرده‌ایم. اقتصاد فعلی ما، ربطی به اسلام ندارد، اقتصاد و بانک‌ها راه خود را می‌روند و اسمشان اقتصاد اسلامی است. غایت اقتصاد اسلامی برقرای عدالت است و نمود آن توزیع برابر درآمدهاست. توزیع مناسب درآمدها به این معنی است که اولا منابع به فعالیت‌های تولیدی اختصاص داده شود و ثانیا دولت نظارت کامل داشته باشد.

در حال حاضر یکی از مشکلات اساسی دولت است، دولتی که 80 درصد GDP (تولید ناخالص داخلی) را دارد، نمی‌تواند رو به جلو حرکت کند. یکی از ویژگی‌های اصلی اقتصاد ایران دولتی بودن آن است در حالی که اقتصاد اسلامی وظیفه دولت در اقتصاد را ارشاد، بسترسازی و فضاسازی می‌داند. اقتصاد اسلامی دولت را تولید کننده نمی‌داند و دولت تنها در جایی که بخش خصوصی وجود ندارد می‌تواند تولید کند. اقتصاد اسلامی سعی دارد سهم دولت را در تولید کاهش دهد و تولید را به مردم واگذار کند.

نکته بعدی مالیات‌هاست، در اقتصاد اسلامی انواع مالیات‌ها را داریم که فرصت اجرای آنها پیش نیامده است. راه حل بسیاری از مشکلات امروز ایران در اقتصاد اسلامی خلاصه می‌شود. به شرط آنکه دولت با جدیت به دنبال اجرای اقتصاد اسلامی باشد. من معتقدم که چالش اصلی ما، نظام بانکداری موجود است. تا این نظام اصلاح نشود بانکداری اسلامی محقق نخواهد شد. شما نگاه کنید امروز گفته می‌شود نرخ تورم کاهش پیدا کرده، نرخ بهره هم باید کاهش پیدا کند در حالی که نظام بانکداری مقاومت می‌کند. نقش بانک، تزریق پول به جامعه است، امروز دولت ادعا می‌کند که 900 هزار میلیارد تومان نقدینگی وجود دارد این نقدینگی کجاست؟ در حال حاضر تولید کننده‌هایی هستند که برای 100 میلیون تومان کارگاه خود را تعطیل می‌کنند و شاغلین خود را بیکار می‌کنند. پول در کشور ما در جای مناسب خود نیست.

بانک‌ها امروز معضل هستند. بانک‌ها در حال حاضر شرکت‌های سرمایه‌گذاری را تاسیس می‌کنند که کار آنها سرمایه گذاری نیست. بیشتر در کارهایی هستند که سودآوری را بالا ببرند. این سودآوری به اشتغال نمی‌انجامد. پول و بانک در خدمت تولید نیست، اقتصاد اسلامی می‌گوید که پول در جایی غیر از تولید نباید وجود داشته باشد. اگر بتوانیم اقتصاد اسلامی داشته باشیم تکلیف نقدینگی مشخص خواهد شد که باعث حل بسیاری از مسائل است. تا زمانی که بانک اصلاح نشود اقتصاد مقاومتی محقق نخواهد شد. بانک‌ها عملاً مقابل تولید ایستاده‌اند، زیرا نرخ سود بانک‌ها بیشتر از نرخ سود سرمایه گذاری‌هاست.

بانکداری اسلامی نقدینگی را در طرح‌های سرمایه گذاری تعریف می‌کند، پول در سرمایه گردش دارد، دارنده پول ریسک می‌پذیرد. الان پول را در بانک بدون ریسک سپرده گذاری می‌کنیم و بانک نیز پول را در مقابل وثیقه، به سرمایه گذار اعطا می‌کند که با این کار ریسک را به صفر می‌رساند. حال سوالی وجود دارد ریسک‌ها کجاست؟ ریسک به سمت تولید کننده می‌‌رود. چون پس اندازه کننده و بانک ریسک را به صفر رسانده‌اند. در اقتصاد اسلامی ریسک صفر معنا ندارد یعنی همه باید در ریسک شریک باشند، به عبارت دیگر همه باید در تولید شریک باشند. اگر نظام دولت، مردم و دانشگاه‌ها به این باور برسد و ابزارهای لازم را فراهم کنند ما می‌توانیم نظام اقتصاد اسلامی پویایی را داشته باشیم. نظام تصمیم گیری ما بسیار مشکل دارد. این همه پول نفت داشتیم، کجا رفته است؟ بانک‌ها این همه پول دارند چرا در خدمت تولید نیستند اقتصاد اسلامی راهکاری برای تخصیص این منابع است. اقتصاد اسلامی یک علم متفاوت نیست بلکه در کنار اقتصادهای متعارف قرار می‌گیرد. نگاه جدیدی دارد، از اقتصادهای دیگر هم استفاده می‌کند. اگر سایر مکاتب اقتصادی، ابزاهایی مثل اوراق قرضه دارند، اقتصاد اسلامی اوراق سکوک دارد. اقتصاد اسلامی الگو دارد: هم خریدار هم فروشنده اطلاعات کامل و شفاف دارند. اگر این بازار درست شود می‌تواند مشکلات اساسی ما را حل کند.

نهادهای نظارتی که وجود دارند چرا مقابل قانون شکنی‌های نظام بانکی قرار نگرفته اند؟

تا امروز اراده قوی و لازم برای بانکداری اسلامی شکل نگرفته است، بنابراین کارشناسان این حوزه هم تربیت نشده‌اند. بانکداری اسلامی هم که بحثش مطرح است، کاملاً صوری است و حتی به مرحله اجرا هم نرسیده است. همان قواعد بانکداری غربی به شکل بد را اجرا کردند. ما الان می‌خواهیم طرح نویی را اجرا کنیم. بانکداری اسلامی، تا امروز وجود نداشته و از این به بعد اگر به این باور برسیم که اقتصاد اسلامی‌ای داریم که کارایی دارد، می‌توانیم یک ابزاری را معرفی کنیم که عدالت در کشور گسترش یابد. متاسفانه تا به امروز ما فقط شعار دادیم و عملاً کاری نکردیم، کارشناس هم تربیت نکردیم، اگر الان بانکی بگوید کارشناس اقتصاد اسلامی می‌خواهیم من به جرأت می‌گویم که همچین شخصی را نداریم.

ما هم در بُعد نظری و هم در بُعد اجرایی اقتصاد اسلامی مشکل داریم. در بعد نظری اوایل انقلاب به خاطر شرایطی که وجود داشت اقتصاد ما دولتی شد. البته بعدها تجدیدنظرهایی شد . برای مثال در اصل 44 تجدید نظر شد که شرکت‌های و کارخانه‌های بزرگ خصوصی شود. که این هم درست اجرا نشد و تبدیل به شرکت‌های شبه دولتی شد. امروز هم تمرکز در اقتصاد ما زیاد شده است، اقتصاد به سمت بسته شدن رفته است، در صورتی که اقتصاد باید به سمت باز شدن برود و دست مردم باشد.

در بعد عملی هم ما درست اجرا نکردیم. هنوز در سیستم بروکراسی ما مشکلاتی مثل فساد وجود دارد. شما باید در فضایی کار کنید که شفاف باشد اگر فساد و رانت وجود داشته باشد، اجازه نمی‌دهد شما حرکت کنید، چون منابع و توزیع را جابجا می‌کند. امروز منابع ما نامناسب توزیع می‌شود. رانت بسیار وجود دارد مشکلات اداری و و فساد هم هست که به دنبال حل این مشکلات هستیم.

اقتصاد اسلامی که در حال حاضر در دانشگاه علامه وجود دارد تنها یک گروه آموزشی است در حالی در اخبار و مصاحبه‌ها شاهد آن هستیم که به عنوان دپارتمان از آن یاد می‌شود. آیا برنامه برای رسیدن به دپارتمان وجود دارد؟

ما باید به سمت دپارتمان وسیع در اقتصاد اسلامی برویم به دلیل اینکه پتانسیل‌های بسیار بالایی وجود دارد در حال حاضر مراحل را طی می‌کنیم در نهایت می‌خواهیم به سمت دپارتمان برویم. ما به دنبال این هستیم اعضای هیئت علمی و دانشجویان بیشتری را جذب کنیم تا راهکارهای اساسی را برای اقتصاد ایران طراحی کنیم. اقتصاد اسلامی می‌تواند مثل دانشگاه‌های معروف دنیا دپارتمان داشته باشد و با امکانات و اختیارات بیشتر، اهداف متعالی‌تری را دنبال کند.

مصاحبه: مهدی جهانشالو راد

عکاس: سمانه ستاری