آرزو دارم «فرهنگ اخلاقی زیستن علمی» در میان دانشگاهیان‌ تعمیم یابد

اولین مدرسه تابستانی ملی اخلاق در پژوهش (ویژه معاونان و مدیران پژوهشی دانشگاه ها) به میزبانی دانشگاه علامه طباطبائی در مجتمع اقامتی کیش مهر برگزار شد.

به گزارش عطنا، شجاع احمدوند، معاون آموزشی دانشگاه علامه طباطبائی در مراسم افتتاحیه این نشست گفت: امیدواریم بحث اخلاق علمی در دانشگاه ها بالاخص دانشگاه علامه طباطبائی صرفاً در حوزه پژوهش نباشد بلکه در قالب سند اخلاق حرفه ای دانشگاهی که حداقل دو حوزه مهم آموزش و پژوهش را در بر می گیرد، تدوین شود و ما در معاونت آموزشی دانشگاه آمادگی این همکاری را داریم.

او با اشاره به به تاریخچه آغار بحث اخلاق علمی گفت: در سال ۱۹۷۴ متعاقب جنایت های نازی ها، یکی از محورهای رسیدگی دادگاه نورنبرگ، بررسی عملکرد دانشمندان نازی بود که برای انجام تحقیقات خود روش های جنایت آمیزی چون تزریق گازهای سمی به اتاق زندانیان، مسموم کردن آنها و... را با هدف سنجش تاثیر آن روی زندانیان  انجام می دادند. این دادگاه در نهایت مجموعه ای موسوم به Nurenberg Code را تدوین کرد که نخستین چارچوب استاندارد برای اخلاق علمی محسوب می شود و مبنایی برای تحقیقات بعدی در این زمینه شد.

احمدوند تصریح کرد: در ۱۹۷۸ دولت امریکا، کمیسیون ملی برای حراست از انسان در برابر آثار پژوهش های رفتاری و زیست پزشکی تشکیل داد که این کمیسیون گزارش بلمونت (Belmont Report) را نوشت که بر سه مفهوم به عنوان مفاهیم کلیدی اخلاق پژوهش تاکید کرد: نخستین مفهوم، حفظ حرمت افراد در پژوهش (Respect for Persons)، دومین مفهوم، رعایت رفاه و آسایش افراد و پرهیز از زیان رساندن به ایشان (Beneficence) و درنهایت مفهوم آخر، رعایت عدالت در مشارکت کنندگان در پژوهش (Justice) بود.

معاون آموزشی دانشگاه علامه طباطبائی اظهار کرد: این ‌گزارش به تفصیل جزئیات این سه شاخص را توضیح داده و تاکید کرده است که یک پژوهش درست و اخلاقی باید اولاً محترمانه باشد، ثانیاً بی ضرر باشد و ثالثاً عادلانه باشد.

احمدوند در ادامه خاطرنشان کرد: تجلی عینی شاخص حفظ حرمت افراد را در اعلام رضایت افراد دانستند و   اعلام رضایت نیز شامل سه عنصر اساسی دادن اطلاعات جامع به شرکت کنندگان (Information) در پژوهش در خصوص کلیات پژوهش، روش، اهداف، زمانی که از مشارکت کننده می گیرد، منافع و مضرات آن برای شرکت کننده و امکان ترک مشارکت در هر زمانی که اراده کند، است. زمینه مهم دیگر، درک اطلاعات (Comprehension) است به این معنی که اطلاعات به گونه ای به افراد شرکت کننده در پژوهش داده شود که کاملاً آن را درک کنند، به خصوص برای افراد کم‌سن و سال، افرادی که بیماری های ادراکی دارند، بیماران علاج ناپدیر و حتی گاهی لازم است این توضیحات به افراد سومی که مراقبت از افراد مورد نطر را برعهده دارند نیز داده شود.

احمدوند امر مهم دیگر را داوطلبانه بودن شرکت در پژوهش (Vountariness) عنوان کرد و گفت: این یعنی افراد باید با کمال میل و بدون هر گونه فشار، استرس و اجبار در پژوهش شرکت کنند. در مجموع اعلام‌ رضایت باید در قالب یک‌ فرم به طور کتبی امضا شود و یا حداقل به طور شفاهی اعلام شود.

او ادامه داد: شاخص دوم یعنی رعایت رفاه افراد و پرهیز از زیان رسیدن به ایشان، بیشتر ناظر به محافطت از افراد در برابر زیان است. در واقع باید منافع شرکت در پژوهش بیشتر و مضرات آن به حداقل برسد. این منافع و ضررها، فیزیکی، روحی، روانی و اجتماعی هستند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه افزود: در مورد شاخص رعایت عدالت نیز منظور این است که  منافع و مسئولیت های منصفانه بین همه توزیع شود و لذا نباید مسائلی چون ‌جنسیت، نژاد، پایگاه اجتماعی و... در مشارکت در پژوهش نقش داشته باشد. حتی بر عکس باید از افراد نیازمند مثل زندانیان یا افراد تحت مراقبت های پزشکی ویژه محافظت کرد.

احمدوند تاکید کرد: در هر موسسه ای باید کمیته اخلاق یا IRB به معنی Institutional Review Board تشکیل شود تا این شاخص ها سنجیده شود. اگر پروپوزالی این خصال را داشت اجازه انجام آن داده شود وگرنه مانع انجام آن شود، تا اصلاح شود.

او در پایان گفت: جامعه ایران و نسل دانشگاهی ما، شایسته انجام اخلاقی ترین‌ پژوهش ها و آموزش ها هستند و آرزو دارم که در پرتو آموزش این اصول و چارچوب ها، «فرهنگ اخلاقی زیستن علمی» در میان دانشگاهیان‌ تعمیم یابد.