منابع آب زیرزمینی کشور به دلیل برداشت بیش از حد به وضعیت بحرانی رسیده است

پژوهشگر آب و عضو اندیشکده تدبیر آب ایران: بر کسی پوشیدنی نیست که آب زیرزمینی برای ما ایرانیان مهم و تمدن ساز است و تخریب آن تمدن برانداز. این منابع در تأمین آب بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و مراکز جمعیتی کشور سهم مؤثر و عمده ای دارد و حیات و تمدن بخش وسیعی از جامعه ایران به آن وابسته است.

به گزارش عطنا به نقل از خبرگزاری ایرنا، محمد ارشدی در یادداشتی با عنوان «ترازنامه حساب آب زیرزمینی: بنیاد قابل اطمینان؟» نوشته است:

در شرایط متعادل آب و هوایی سهم این منابع در تأمین نیازهای آبی سالانه بالغ بر 55 درصد و در سال‌های خشک به بیش از 55 درصد هم می رسد. در حال حاضر وضعیت منابع آب زیرزمینی کشور به دلیل برداشت بیش از حد و خشکسالی‌های متوالی سالیان اخیر، به وضعیت بحرانی رسیده است.

بر اساس اطلاع‌رسانی انجام شده، تشدید اُفت سطح آب در سفره‌های آب زیرزمینی و کسری مخزن در آبخوان‌ها ممنوعیت بیش از نیمی از دشتهای کشور را به دنبال داشته است. لازم به ذکر است که بر اساس پیش بینی ها، بیش از 90 درصد ذخایر منابع آب زیرزمینی کشور در همین آبخوان‌ها وجود دارد.

برداشت‌های بی‌رویه باعث پیامدهای بارز و مشهود اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی زیادی چون خشک شدن قنات‌ها، چشمه‌ها و چاه‌های آب، کاهش آبدهی رودخانه و آب دریاچه ها، زوال زیست‌بوم‌های وابسته، تنزل کیفیت آب، افزایش هزینه پمپاژ و استحصال آب، نشست زمین، شوری اراضیو بیابان‌زایی و توسعه بیابان‌ها، افزایش تعارضات آبی، مهاجرت و پیامدهای نامشهودی همچون مبهم شدن چشم اندازها و فرصتها و افزایش ریسک اقتصادی برای فعالیتهای اقتصادی شده است.

اُفت سطح آب در سفره های آب زیرزمینی نشانگر برهم خوردن تعادل میان منابع و مصارف، یا به عبارت دیگر ورود آب به سفره و برداشت است. حساب بانکی شاید تشبیه خوبی برای این مسئله باشد. یک مشتری طی سالیان متمادی فعالیت خود توانسته است تا ذخیره قابل ملاحظه ای را در بانک پس انداز نماید، اما در شرایط فعلی پس انداز وی محدود بوده و او قرار است تنها به اندازه ای که در حساب خود هر سال پس انداز مینماید هزینه نموده و تا حد امکان از مبلغ ذخیره شده در حساب پس انداز خود استفاده ننماید.

بدیهی است در صورتی که هزینه های سالانه این مشتری بیش از پس انداز همان سال او باشد، این هدف محقق نشده و از مبلغ ذخیره شده در حساب کم خواهد شد و در صورتی که وی به نحوه هزینه کرد سالانه خود توجهی نداشته باشد بالاخره روزی فرا خواهد رسید که پس انداز وی به پایان می رسد.

برای نجات منابع ا ستراتژیک آب زیرزمینی، کشور نیاز به یک برنامه جامع برای مدیریت آب زیرزمینی دارد. از پایه‌های بنیانی برنامه ریزی جامع، شناخت ترازنامه حساب منابع آب زیرزمینی یا به دیگر سخن، بیلان آب زیرزمینی ست.

به بیان ساده، در تهیه بیلان آب زیرزمینی به پرسش‌هایی درباره حجم آبی که هر ساله به یک سفره آب زیرزمینی وارد یا از آن برداشت می شود (عمدتاً از طریق پمپاژ در چاهها)، میزان کاهش این منابع و سؤالاتی از این دست پرداخته می‌شود. این شناخت از ترازنامه حساب آب، علاوه بر کمک به تهیه برنامه جامع، با شفاف کردن شرایط عیر طبیعی سفره‌های آب زیرزمینی به شکل‌گیری درک روشنی از وضعیت این منابع در میان تمامی بهره ‌رداران آن کمک خواهد کرد. این شناخت درست در کنار پایش مستمر و دقیق وضعیت این منابع، میتواند زمینه‌ساز همکاری جمعی میان بهره برداران و به تبع آن تقویت پایه‌های مشارکت در حفاظت از این منابع بشود.

از زمان آغاز برنامه‌های توسعه، نسبت به ارزیابی و تهیه بیلان منابع آب زیرزمینی در قالب برنامه‌ریزی های کلان منابع آب اهتمام شده است. نقد تجربه گذشته از جنبه‌های مختلف، اقدام درخوری است که تاکنون موردتوجه جدی قرار نگرفته است. از معدود بررسی های صورت گرفته در این زمینه میتوان به مطالعه ای درباره وضعیت آب زیرزمینی در دشت رفسنجان اشاره داشت که توسط اندیشکده تدبیر آب ایران انجام گردیده ا ست.

گزارشی که دربردارنده نکات قابل تأملی درباره تفاوتها و تناقضات آشکار در برآورد میزان آب تجدیدپذیر و محاسبات بیلان آب زیرزمینی است. به عنوان نمونه، که براساس این مطالعه، در مورد میزان آب تجدیدپذیر سفره آب زیرزمینی تفاوتی بزرگ بین170 میلیون مترمکعب در سال بنا به روایت گزارش بیلان آب زیرزمینی رفسنجان در سال 55 تا حدود 607 میلیون مترمکعب در سال براساس گزارش طرح جامع آب کشور سال 1378وجود دارد. این تفاوت در برآورد میزان آب تجدیدپذیر موجود در آبخوانها تمام برنامه و رفتارهای بعدی بهره برداران را تحت تاثیر قرار میدهد. این روایت‌های گوناگون و بعضاٌ ضد و نقیض، تصمیم گیری و اجماع را دشوار می نماید.

از این رو، امروزه روش شناسی و چارچوب تهیه ترازنامه حساب آب زیرزمینی مورد نقد جدی قرار دارد و نیازمند یک تغییر اسا سی در روش شنا سی، سازوکارها، سازمان انجام کار و شیوه اطلاع ر سانی و انتشار اطلاعات تولیدی در تهیه این برآوردها است. توجه به شرایط منطقه ای و آبخوان در رفع ابهامات موجود در شیوه برآورد پارامترهای مختلف و در نظر نگرفتن یک شیوه واحد برای تمام آبخوانهای کشور و ا ستفاده از ظرفیت های دولتی در کنار دیگر ظرفیتهای جامعه، کمک خواهد کرد تا مسیر برای تدقیق وضعیت برآورد ترازنامه حساب آب زیرزمینی بهبود یابد.

*پژوهشگر آب و عضو اندیشکده تدبیر آب ایران