سرطان رحم یک چیز است و سرطان دهانه رحم یک چیز دیگر. اگرچه معمولاً در ایران هر دو را یکی می‌دانیم. درحالی که هیچ ارتباطی بین این دو سرطان نیست و نکته مهم اینکه سرطان دهانه رحم بر اثر انتقال نوعی ویروس ایجاد می‌شود که به همان اندازه زنان برای مردان نیز خطرناک و مرگ‌آفرین است. سرطانی موذی و درعین حال قابل پیشگیری که ظاهراً کاری اساسی برای غربالگری، پیشگیری و درمان آن صورت نگرفته است.
براساس گزارش بیمارستان‌ها، سرطان دهانه رحم چهارمین سرطان شایع و همچنین پنجمین علت مرگ زنان به شمار می‌رود اما برخی منابع حتی آن را شایعترین سرطان زنان در ایران نیز می‌دانند. وزارت بهداشت هم در سال‌های گذشته اعلام کرده بود که رتبه این سرطان از مقام پنجم فراوانی به «دوم» یا «سوم» ارتقا یافته است.
این تردید در رتبه‌بندی‌های دقیق نیز به نبود مرکزی برای آمارگیری و غربالگری برمی‌گردد. چه در زمینه سرطان دهانه رحم و چه همه سرطان‌ها. بر اساس آمار سال 2010 سازمان بهداشت جهانی، سالانه حدود یک هزار نفر در ایران به سرطان دهانه رحم مبتلا می‌شوند که قاعدتاً عدد ناچیزی است و اعلام این رقم نیز باز به نبود اطلاعات کافی در داخل کشور برمی‌گردد. آمارها چیزی می‌گویند و مشاهدات عینی در مراکز درمانی و بیمارستان‌ها یک چیز دیگر.
علت سرطان دهانه رحم
ویروس پاپیلومای انسانی علت اصلی ابتلا به سرطان دهانه رحم است. در این باره دکتر ستاره اخوان متخصص زنان، فلوشیپ انکولوژی و عضو هیأت مدیره انجمن علمی سرطان زنان ایران، می‌گوید: «سرطان دهانه رحم در اثر آلودگی به ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) ایجاد می‌شود ولی سرطان رحم ارتباط شناخته شده خاصی با عوامل ویروسی ندارد. در واقع رحم به صورت آناتومیک از دو قسمت تشکیل شده یکی جسم رحم و دیگری دهانه رحم یا گردن رحم.
دهانه رحم عضوی است که در معرض آسیب‌های مختلف از جمله آسیب‌های ناشی از رفتارهای پرخطر جنسی است.»
بنا به آنچه اخوان استاد دانشگاه تهران می‌گوید سرطان دهانه رحم فقط محدود به زنان نیست و مردان نیز در معرض انتقال ویروس و ابتلای به آن قرار می‌گیرند: «این ویروس به دو گونه تقسیم می‌شود. یک دسته کم خطرند و دسته دیگر پرخطر. دسته کم خطر عمدتاً ایجاد نوعی زگیل می‌کنند که قابل درمان است و نوع پرخطر آن هم برای مردان و زنان می‌تواند کشنده باشد.»
انتقال ویروس HPV
دکتر اخوان درباره انتقال این ویروس توضیح می‌دهد:« درست است که راه انتقال این ویروس ارتباط جنسی است اما به دلیل انتقال سریع می‌تواند به شکل تماس پوستی نیز منتقل شود. ویروس بعد از انتقال نیز معمولاً شروع به تکثیر می‌کند. هرچند در اغلب موارد با دفاع بدن از بین می‌رود. ولی در بعضی از افراد که ممکن است زمینه فردی یا عوامل زمینه‌ساز دیگری مثل ضعف سیستم ایمنی یا مصرف سیگار وجود داشته باشد که در این صورت ویروس تبدیل به سرطان می‌شود.
در افرادی که روابط خارج از حریم خانواده دارند تعداد ویروس‌های منتقله افزایش پیدا می‌کند و بدین ترتیب ممکن است ویروس دیگر پاک نشود و تغییرات سلولی ایجاد کند و این سلول‌ها نهایتاً تشکیل تومور دهند.»
دکتر اعظم‌السادات‌موسوی رئیس انجمن سرطان زنان ایران نیز در این باره می‌گوید:«بسیاری از مبتلایان به سرطان دهانه رحم شرایط اقتصادی و اجتماعی مطلوبی ندارند و به علت رفتارهای پرخطر همسر خود به این بیماری مبتلا شده‌اند. متأسفانه به علت نبود غربالگری لازم بسیاری از آنها دیر به پزشک مراجعه می‌کنند به گونه‌ای که حتی پزشک نمی‌تواند درد آنها را تسکین دهد.»
راه‌های پیشگیری از سرطان
سرطان دهانه رحم از آن دسته سرطان‌هایی است که بخوبی قابل پیشگیری است و اگر روش غربالگری مؤثری وجود داشته باشد می‌توان از بروز و انتقال آن جلوگیری کرد. به عبارت دیگر این سرطان درست مثل ایدز عمل می‌کند و به همان اندازه خطرناک و به همان اندازه قابل پیشگیری است.
دکتر اخوان راه‌های پیشگیری را متعدد می‌داند:«یک روش خوب پیشگیری واکسیناسیون است. درحال حاضر واکسن برای پیشگیری وجود دارد و برای تمام دختران 9 تا 12 ساله توصیه می‌شود. البته برای پسران هم می‌توان واکسن را توصیه کرد. در مواردی که آلودگی در فرد به‌وجود نیامده باشد تا 26 سالگی هم واکسن قابل تزریق است ولی طبیعتاً با بالا رفتن سن اثر محافظتی آن کمتر می‌شود چراکه سیستم دفاعی بدن با افزایش سن ضعیف‌تر عمل می‌کند. این واکسن از داروخانه‌های خاصی قابل تهیه است و هزینه هر دوز آن حدود 300 هزار تومان است. برای سنین زیر 14 سال 2دوز و در سنین بالاتر 3 دوز توصیه می‌شود.»
به اعتقاد وی راه دیگر پیشگیری غربالگری است. یعنی تشخیص بیماری پیش از ابتلا: «سرطان دهانه رحم قبل از اینکه علایمی پیدا کند به شکل برخی اختلالات داخل سلولی خود را نشان می‌دهد که در آزمایش «پاپ اسمیر» قابل تشخیص است. پاپ اسمیر یک تست غربالگری ساده است که در افراد بی‌علامت و در ضمن معاینه زنانه با وسایل ساده و بدون نیاز به بیهوشی و بدون ایجاد درد قابل انجام است. استفاده از عایق‌های پیشگیری در هنگام مقاربت نیز می‌تواند تا حدودی از موارد انتقال ویروس جلوگیری کند. ولی این جلوگیری صد در صد نیست.»
با این توضیح می‌توان به سادگی دریافت که راه‌های مراقبت و پیشگیری از این بیماری سخت‌تر از ایدز است. سارا هیوم، مدیر اطلاع‌رسانی مرکز تحقیقات سرطان بریتانیا در این باره می‌گوید: «ویروس پاپیلوما بسیار شایع است. پرهیز از رفتارهای پرخطر جنسی انتقال آن را کاهش می‌دهد البته استفاده از وسایل پیشگیری هم کاملاً از انتقال آن جلوگیری نمی‌کند.»
اخوان عنوان می‌کند: «بررسی آزمایشگاهی برای شناسایی ویروس در سنین زیر 30 سال به هیچ وجه توصیه نمی‌شود مگر در افراد خاصی که ضعف سیستم ایمنی دارند.
بنابراین به مردم توصیه می‌کنیم رفتار جنسی پرخطر و خارج از محیط خانواده نداشته باشند و از همه مهمتر اینکه خانم‌ها مراجعه به پزشک برای انجام معاینه دوره‌ای و تست پاپ اسمیر را فراموش نکنند.»
مشکل اصلی در این معادله چند مجهولی فقط نداشتن آمار دقیق سرطان دهانه رحم نیست، بلکه اطلاع‌رسانی نکردن درست و بموقع و عدم آموزش به مردم مشکل را دوچندان کرده است.
مردم ایران به استثنای متخصصان و کسانی‌که درگیر این سرطان هستند هنوز فکر می‌کنند هر سرطان زنانی همان سرطان رحم است. حتی مردان هم از مشکلاتی که ممکن است برایشان از طریق این ویروس به وجود بیاید خبر ندارند.»
درست است که واکسن این بیماری به کشور وارد شده اما چند درصد مردم با این واکسن آشنا هستند و چند درصد مردم حتی قبول می‌کنند که چنین واکسنی را برای فرزندانشان بزنند؟ چرا باید تعداد محدودی داروخانه این واکسن را داشته باشند؟ آن هم با قیمت بالا.
هنوز این مسأله به صورت درست نه از طرف مسئولان جدی گرفته شده و نه بدرستی رسانه‌ای شده است. شاید بتوان گفت رسانه‌ها، متخصصان و کارشناسان با این بیماری رفتاری همچون سال‌های ابتدایی ورود ایدز به کشور دارند. از سوی دیگر بسیاری از متخصصان زنان از اینکه زنان و دختران بموقع به آنها مراجعه نمی‌کنند یا موارد عفونی را خودشان درمان می‌کنند، شکایت دارند. درحالی که ممکن است این عفونت‌ها ناشی از ویروس پاپیلومای انسانی باشد و عاملی برای سرطان در سال‌های دیگر.
تست پاپ اسمیر یا تست HPV
نتایج تحقیق وسیعی که در ایتالیا روی 175هزار زن ۲۰ تا ۶۴ سال در طول مدت زمان متوسط شش سال و نیم انجام شد نشان داد تست ویژه ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) در تشخیص سرطان دهانه رحم تا ۷۰ درصد از پاپ اسمیر مؤثرتر است. (این تست در ایران اگرچه برای پزشکان شناخته شده است اما به هیچ وجه انجام نمی‌شود.)
دکتر گوگلیلمو رونکو از مرکز همه‌گیرشناسی و پیشگیری از سرطان ایتالیا که این تحقیق را انجام داده می‌گوید تا به حال تست ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) با تست سلول شناسی (پاپ اسمیر) برای پیشگیری از سرطان دهانه رحم مستقیماً مقایسه نشده بود. بنابراین بررسی ما نشان می‌دهد غربالگری با تست HPV بهتر از تست سلول شناسی از سرطان بدخیم دهانه رحم محافظت می‌کند.»
برخی متخصصان زنان و زایمان می‌گویند هنوز اصول اولیه و راهنمایی بالینی برای این سرطان در کشور ما نوشته نشده است. چون مسئولان از سال‌های پیش شیوع این بیماری را نادیده گرفته و حتی گاه آن‌را انکار کرده‌اند.
لابد شما هم می‌دانید که انگلستان یکی از سرطان خیزترین کشورهای دنیا برای زنان است. اما این کشور انواع سرطا‌ن‌های زنان مثل سرطان سینه، سرطان رحم و... را کنترل کرد و توانست به عنوان نخستین و پیشروترین کشور در مبارزه با سرطان زنان نیز مطرح شود. آنها پیش از هر برنامه‌ای به اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن به مردم پرداختند. واقعاً قصد ما مقایسه نیست اما وقتی پای حرف متخصصان می‌نشینی و می‌بینی هنوز تا چه‌اندازه در این زمینه‌ها با مشکل رو به رو هستیم، فضای خوشایندی را حس نمی‌کنی.