از ثمرات بزرگ‌داشت معتمدنژاد، «نسل‌پروری» است/ تهران‌گردی همواره با افسوس همراه است

پژوهشگر و تاریخ‌نگار برجسته حوزه مطبوعات گفت: مطبوعات چاپی تهران 181 سال پیشینه دارد. روزنامه‌نگاری ایرانی در خیابان پانزده خرداد که آن زمان نام‌های دیگری داشت، متولد شد. ساخت‌و‌سازهای مداوم، تنگنا افزایی‌ها و کارهای بی‌رویه‌ای که در طول تاریخ در شهر انجام شده باعث شده است که الان دقیقاً محل چاپ اولین نشریه ایران را نتوانیم تعیین کنم اما حدود آن جنوب سرای همایون بوده و در میدان ارگ متولد شده است.

به گزارش خبرنگار عطنا، نشست «تهران در بستر مطبوعات» به مناسبت چهارمین سال درگذشت پدر علوم ارتباطات ایران، پروفسور کاظم معتمدنژاد با حضور هادی خانیکی، مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، احمد مسجدجامعی، نماینده شورای اسلامی شهر تهران، سید فرید قاسمی، تاریخ‌نگار، احمد میرعابدینی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی و وحید معتمدنژاد، فعال فرهنگی و فرزند استاد معتمدنژاد، یکشنبه، ۱۹ آذرماه به همت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان تهران در نگارخانه تهران برگزار شد.

در این نشست، سید فرید قاسمی، تاریخ‌نگار در ابتدای سخنان خود با گرامی‌داشت نام و یاد دکتر معتمدنژاد، گفت: با شنیدن نام دکتر معتمدنژاد به یاد صبوری، اخلاق نیکو، مداومت، استمرار و بسیاری از خصلت‌های خوب او می‌افتیم.

او ادامه داد: بیشتر نشست‌هایی که در این چهار سال با یاد او برگزار شده است، در تهران بوده و خواهش من این است که در سال‌های آینده در زادگاه او مراسمی برگزار شود چرا که تاثیر این مراسم‌ها در زادگاه بزرگان تاثیر شگرفی است.

قاسمی با بیان اینکه یکی از ثمرات این تاثیر، نسل‌پروری است، اظهار کرد: زمانی که بزرگی به قله‌ای می‌رسد بسیاری از جوانان شهرهای ایران در تلاش برای ادامه دادن راه او هستند. در مورد دکتر هم همین‌گونه است و شاهد آن حضور 102رسانه‌ در خراسان جنوبی و 67 رسانه در شهر بیرجند است و این را باید از تاثیرات و ثمرات زنده‌یاد دکتر بدانیم.

واکاوی تهران و مطبوعات از سه منظر

او با اشاره به اینکه تهران و مطبوعات را می‌توان از سه منظر تهران در مطبوعات، مطبوعات تهران و تهران مطبوعاتی واکاوی کرد، گفت: تهران در مطبوعات موضوع بسیار وسیعی است و افزون بر روزنامه‌ها و مجله‌های چاپ تهران، در نشریه‌های شهرهای دیگر درون‌مرزی و برون‌مرزی درباره شهر تهران مطالبی منتشر شده است.

این تاریخ‌نگار اضافه کرد: امیدواریم یک روزی، بانک اطلاعاتی از این مطالب فراهم شود که قطعاً گنجینه‌ای برای پژوهشگران، روزنامه‌نگاران، سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان، کارشناسان و مدیران شهری است.

او درباره مطبوعات تهران اظهار کرد: مطبوعات چاپی تهران 181 سال پیشینه دارد. روزنامه‌نگاری ایرانی در خیابان پانزده خرداد که آن زمان نام‌های دیگری داشت، متولد شد. ساخت‌و‌سازهای مداوم، تنگنا افزایی‌ها و کارهای بی‌رویه‌ای که در طول تاریخ در شهر انجام شده باعث شده که الان دقیقاً محل چاپ اولین نشریه ایران را نتوانیم تعیین کنم اما حدود آن جنوب سرای همایون بوده و در میدان ارگ متولد شده است.

قاسمی با بیان اینکه با رده‌بندی مجموعه کارهایی درباره روزنامه‌نگاری و مطبوعات استان‌های ایران، متوجه شدم که درباره‌ مطبوعات شهر تهران هیچ کاری نشده است، گفت: حتی در سال‌های اخیر بروشورهایی که در نمایشگاه مطبوعات توسط خانه‌ مطبوعات و اداره‌ کل فرهنگ ارشاد استان تهران منتشر می‌شود، بر پیشانی آن می‌نویسد به جز شهر تهران. به این ترتیب آمار شهرهای استان تهران و چهارده اداره‌ تابعه فرهنگ را نوشته و فقط اداره‌ تهران را نمی‌آورند.

او ادامه داد: درباره مطبوعات ابرشهر تهران هیچ کاری انجام نشده و اثر مستقلی نیز منتشر نشده است. برمبنای علاقه شخصی خود این کار را انجام داده و در بررسی‌هایم درباره‌ مطبوعات تهران متوجه شدم که در ۹۰ سال اول روزنامه‌نگاری یعنی از سال ۱۲۱۵ تا ۱۳۰۴، ۵۶۱ عنوان نشریه در تهران منتشر شده است که یک عنوان مربوط به شهر ری و ۵۶۰ عنوان دیگر در شهر تهران بوده است. این ۵۶۰ عنوان نشریه در تهران و در دوره‌ قاجار را همراه با ۲۹۰ عنوان شب‌نامه و شبه‌روزنامه شناسایی کردم.

این تاریخ‌نگار افزود: ۵۱ عنوان نشریه در دوره‌ قاجار که محل نشر آنها مشخص نیست، داریم. با خواندن مطالبی درباره‌ شیوه‌ چاپ و انواع کاغذها در حال بررسی محل نشر آنها هستم و این آمار رو به فزونی است. در سال ۹۶، شش عنوان نشریه در تهران مربوط به دوره‌ قاجار را به صورت یک مجموعه‌ خصوصی پیدا کردم که سه عنوان از آن مربوط به شهر تهران است و تاکنون در هیچ جا به ثبت نرسیده است.

از سال ۵۷ تا ۷۱ حدود دو هزار عنوان نشریه در تهران منتشر شده است در حالی که در ۲۵ سال اخیر این آمار مخدوش شده است و علت آن، ورود نشریات دانشجویی به مخزن کتابخانه‌ها بوده است.

او با بیان اینکه درباره محتواها و مجلات تهران، گنجینه کشف نشده اطلاعات داریم، اظهار کرد: درباره‌ شهر تهران، اطلاعات ارزشمندی از اولین شماره نشریه‌ ایران تا به امروز در لابه‌لای مطبوعات وجود دارد. تصاویر موجود در مجله‌ها و روزنامه‌ها در طول تاریخ درباره تهران نیز گنج مهمی است که باید روزی احیاء شود. این گنج از ایوان بازار مسجد تهران در روزنامه ملتی گرفته تا بنای اولیه دارالفنون در روزنامه علمی و تصویرهای گوناگون و بناهایی است که دیدن آن فقط در لابه‌لای روزنامه‌ها است و کسی استفاده نمی‌کند.

قاسمی ادامه داد: با فهرست‌نگاری این تصاویر از صورت آبشار دربند تا تکیه‌ سلطنت‌آباد تا میدان اسب‌دوانی و عمارت گلستان و بسیاری تصاویر دیگر را دیدم. بعد از اینها هنرمندی نقاشان و عکاسان دوره قاجار است که باید دنبال هنر عکاسان یعنی عکس‌ها و تصویرهایی که تا سال ۱۳۱۷ قمری و دوره مظفرالدین شاه است، باشیم. این عکاس‌ها از ابتدای مطبوعات بوده‌اند اما به علت اشکال در چاپ، به واسطه نقاش‌ها در مطبوعات حضور داشتند.

انتشار 10 هزار عنوان نشریه در تهران

او با اشاره به اینکه از سال ۱۳۰۴ تا سال ۱۳۵۷ بیش از ۳۵۰۰ عنوان نشریه در تهران منتشر شده که بیشتر این نشریات در فاصله‌ شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲بوده است، خاطرنشان کرد: تقریبا از آغاز تا اکنون بیش از ده هزار عنوان نشریه در تهران منتشر شده است و در مطابقت با ۱۸۱ سال پیشینه‌ مطبوعات، تعداد نشریاتی که در ۳۹ سال اخیر از ۵۷ تا ۹۶ منتشر شده است بسیار بیشتر از تعداد نشریات منتشر شده در ۱۴۲ سال اول روزنامه‌نگاری در ایران است.

قاسمی افزود: از سال ۵۷ تا ۷۱ حدود دو هزار عنوان نشریه در تهران منتشر شده است در حالی که در ۲۵ سال اخیر این آمار مخدوش شده است و علت آن، ورود نشریات دانشجویی به مخزن کتابخانه‌ها بوده است. تفکیک نشریات دانشجویی مربوط به حوزه توزیع خاص از نشریات عمومی، زمان‌بر است و ما باید بعد از جداسازی، آمار دقیقی را ارائه دهیم.

او در خصوص موضوع سوم، یعنی تهران مطبوعاتی، گفت: ۲۲ منطقه تهران در نسبت با روزنامه‌نگاری و مطبوعات بوده است. شاید از نظر برخی‌ها مناطق ۲۱ و ۲۲ نوپدید هستند اما اینها چه نسبتی می‌توانند با مطبوعات داشته باشند؟

این تاریخ‌نگار ادامه داد: این نسبت را باید در تهرانسر، شهرک چشمه، ورزشگاه آزادی و دهکده‌ المپیک دید که قبل از تشکیل منطقه‌ ۲۱ و ۲۲ این محدوده‌ها وجود داشته است بنابراین برای پیدا کردن نسبت و پیوند باید این حدود را جست‌و‌جو کنیم، حتی پارک چیتگر هم به دلیل اینکه دوره‌ پهلوی دوم محل تیرباران روزنامه‌نگاران بوده است با روزنامه‌نگاری نسبت دارد.

او با بیان اینکه برای ما خیابان ۱۵ خرداد محل تولد روزنامه‌نگاری چاپی است، خاطرنشان کرد: میدان ارگ اولین دفتر رسمی روزنامه در ایران و بازار کهنه نزدیک چهارسوق برای ما محل اولین روزنامه‌فروشی در ایران است. دروازه دولت در جنوب شرق، دروازه قزوین در جنوب غرب، دروازه شاه عبدالعظیم و محمدیه در جنوب، دروازه شمیران در شمال، چاله میدان‌ها، بازار و بسیاری از محله‌ها، همه برای ما نشانه مطبوعاتی دارند.

قاسمی اضافه کرد: حد فاصل بازار امیر و کوچه اسماعیل‌خان سرآغاز ادبی‌نویسی در مطبوعات ایران و ضلع غربی ناصرخسرو اولین آموزشگاه نقاشی و صفحه‌آرایی و چاپ کاری در ایران است. همچنین چهارراه کوند در لاله‌زار ما را به یاد رئیس نظمیه دوران ناصرالدین شاه  که پخش‌گران نشریه‌های برون‌مرزی و شب‌نامه‌نگاران را اذیت و آزار می‌داد، می‌اندازد.

او با بیان اینکه ما جفاهای آن دوران را به یاد می‌آوریم، گفت: شرق دروازه قزوین در حدود امیریه که اولین محل نشریه‌ روزانه ایران است، ما را به یاد اولین نشریه‌ خصوصی در ایران و ناصرخسرو ما را به یاد اولین مجله‌ صحافی شده می‌اندازد. همچنین خیابان ناصریه و شمس‌العماره، قلب روزنامه‌نگاری ایران در دوره‌ مشروطه‌ اول بود.

قاسمی با بیان اینکه اگر امروز کسی بخواهد درباره‌ زبان مردم تهران در دوره‌ قاجار تحقیق کند، بهترین منبع روزنامه‌های چاپ تهران در آن دوران است، اظهار کرد: قهوه‌خانه‌های آن زمان اولین مکان‌های روزنامه‌خوانی عمومی و همچنین اولین محل نقد مطبوعاتی در ایران بود. به طور کلی بسیاری از مکان‌های عمومی از قبیل  مسجد، بوستان، تماشاخانه، قهوه‌خانه، رستوران، سینماها و حتی پادگان‌ها و زندان‌ها در تهران همگی نشانه مطبوعاتی دارند که بقایای بعضی از آنها هنوز مانده است.

او ادامه داد: در تهران، کوچه‌های نشر مطبوعاتی تا گذرهای ترور روزنامه‌نگاران داریم. خیابان لاله‌زار را به عنوان زادگاه آموزش روزنامه‌نگاری در ایران به دلیل برگزاری اولین کلاس‌های آموزشی می‌شناسیم. همچنین خیابان ادوارد براون یا خانه محمدمسعود در منطقه شش، خانه میراشرافی در خیابان مطهری یا خیابان شهید حسن اجاره‌دار (سردبیر مجله عروه‌الوثقی) برای ما معنای مطبوعاتی دارند.

این تاریخ‌نگار افزود: با دیدن تابلوی شهیدباقری در تهران به یاد شهیدحسن افشردی، خبرنگار روزنامه‌ جمهوری اسلامی می‌افتیم. در حال حاضر کوچه‌های زیادی از جمله خواندنی‌ها در فردوسی، خبرنگاران در کوشک، تقوی (محل انجمن خبرنگاران ایران)  به نام نشریات است.

او با بیان اینکه خیابان انقلاب، ما را به سال ۵۷ تا ۶۰  می‌برد و از شمال و جنوب گرفته تا شرق و غرب و تا حوالی دانشگاه همگی نشانه‌های مطبوعاتی دارند، گفت: با عبور از خیابان انقلاب به یاد نشریه‌های منتشرشده تهران که در شناسنامه نشانی شهرستان را داشتند، می‌افتیم. این تهران‌بینی و تهران‌گردی با آه و افسوس همراه است، چراکه وقتی الان از باغ سپه‌سالار عبور می‌کنیم محل چاپخانه‌ رنگی را  که زمانی یکی از پررونق‌ترین چاپخانه‌ها بود، می‌بینیم در حالی که اکنون آن چاپخانه‌ها به تدریج در حال از بین رفتن است.

قاسمی با اشاره به ضرورت حفظ بقایای نشانه‌های مطبوعاتی در شهر تهران، گفت: در توسعه‌ مجلس به خصوص در ضلع جنوبی که رو به سوی سرچشمه دارد، بسیاری از بناهای مطبوعاتی ویران شد. ای کاش سردر این بناها به منظور باقی ماندن نمونه‌ای از ذوق و سلیقه روزنامه‌نگاران، خوشنویسان، معماران و کاشی‌کارها نگهداری می‌شد.