تئاتر سیاست

محمود سریع‌القلم معتقد است، به درجه‌ای که مردم یک کشور از دولت‌شان امکانات بخواهند، سیاست آن کشور ناسالم‌تر و نمایش سیاسی در آن بیشتر می‌شود.

بررسی تحولات جهانی، نکته ای کانونی را به ذهن متبادر می سازد: بسیاری از کشورها قفل شده اند؛ خیلی فرصت برای تغییر وجود ندارد؛ منافع گسترده در درون کشورها، فضای تحول را بسیار محدود کرده است؛ مدیریت مشکلات بر حل آن ها اولویت پیدا کرده است. بنابراین، حفظ وضع موجود مبنای سیاست ورزی است.

اما حفظ وضع موجود نه عاقلانه است، نه اسباب مشروعیت را فراهم می آورد بلکه کسالت آور نیز هست. چون دامنۀ تغییر بسیار محدود است پس سیاستمداران باید چه کار کنند؟ سیاستمداران در شمال و جنوب قاره آمریکا، در آفریقا و اروپا و خاورمیانه. هر سیاستمداری که خیلی صحبت کند، کمتر موفق می شود. سیاستمداری امروزی نیاز به تعدادی محدود جملات کوتاه و یک خطی در رابطه با موضوعات حساس لازم دارد تا ذهنیت بسازد (One Liners). اینکه کدام ذهنیت و با چه نوع پیغام رسانی انجام می گیرد مهم ترین امر سیاست ورزی شده است. محتوای این ذهنیت خیلی اهمیت ندارد. آنچه مهم است در ذهن و احساس مخاطب، منزل پیدا کند. شکل دادن به یک ذهنیت جدید که بتواند مخاطبان را برای مدتی مشغول کند و امید دهد، جدی ترین کار روانی-طراحی سیاست بازان امروز جهان شده است. اینکه چگونه مشکلات مردم، قالب بندی شود ظرافت و دقت می خواهد (Framing). روان شناسی، ارتباطات و سیاست با هم برابر شده اند.

وقتی عموم مشکلات محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سیاست خارجی قابل حل نیستند و یا مخالفان جدی دارند، پس سیاستمدار باید چکار کند؟ اولین هنر سیاست ورزان در صحنۀ تئاتر سیاسی، واژه هایی هستند که انتخاب می کنند. اگر واژه ها بتوانند اکثریت را دچار هیجان کنند کافی است. فضای مجازی جدید می تواند به این امر قالب بندی سیاستمداری بسیار کمک کند. در هر فرهنگی، واژه های خاصی در قلب افراد جای پیدا می کنند. در آمریکای لاتین، سیاستمداری که واژه های نزدیک به مبارزه با فقر استفاده کند، جلوتر می افتد. در کشور های صنعتی، واژه های نزدیک به رشد اقتصادی و کاهش تورم کاربرد دارند. در خاورمیانه، نمایشی از صداقت، فروتنی، شانه های افتاده و مبارزه با تبعیض، بسیار اثرگذار است. چون در خاورمیانه احساسات عمیق تر است، واژه ها و ظاهری که فروتنی را جلوه دهد بیشتر به درد تئاتر سیاست می خورد. این نوع رهیافت در آلمان و سوییس خیلی جواب نمی دهد اما در مصر و عراق مؤثر است.

دومین هنر سیاست ورزان در تئاتر سیاسی، نحوۀ قالب بندی و جمله بندی مشکلات و موضوعات یک جامعه است. آنچه را که سیاستمدار نمی گوید مهم تر از آنچه می گوید است، زیرا به قالب بندی او برمی گردد. مغز سیاست در آلمان واژه "ثبات" است و خانم مرکل، به خوبی این مفهوم را در عمل اجرا کرده است. اکثریت قریب سیاستمداران در دنیا خیلی نمی توانند تغییر ایجاد کنند چون منافع و ساختار ها به هم قفل شده اند. هشت سال سیاست خارجی دولت اوباما در دو موضوع عادی سازی با کوبا از یک طرف و برجام از طرف دیگر خلاصه می شود، بقیه مدیریت وضع موجود بود. او در قالب بندی یکی از هنرمندترین سیاست مداران تاریخ معاصر است. چندجانبه گرایی، عدم دخالت، محیط زیست، بیمه بهداشت برای اقشار ضعیف. او در بعضی از این موارد نیز موفقیت هایی کسب کرد.

در مقابل آنچه که گفته شد، آسیا به طور چشمگیری متفاوت است و تئاتر سیاست در آسیا در مسیر دیگری سیر می کند. اولین نکته ای که در آسیا اهمیت دارد اینست که مردم عموماً می دانند دولت صرفاً کارگزار است و هیچ پول و امکاناتی وجود ندارد؛ از ویتنام و کامبوج و اندونزی گرفته تا کره جنوبی و چین و ژاپن.

مردم هند از آقای مودی، نخست وزیر هند چه انتظاری می توانند داشته باشند؟ این وضعیت را مقایسه کنید با قطر که با ۲۵۰ هزار نفر جمعیت، دو برابر ایران از نفت و گاز درآمد دارد. ذهنیت مردم اینست که این امکانات عظیم باید در میان ما دویست و پنجاه هزار نفر تقسیم شود. این ساختار دولت در آسیا، مردم را مسئول زندگی کرده است و بسیار کم توقع و پرکار. چون جمعیت این کشورهای آسیایی نیز بسیار است این ساختار عینی اجتماعی باعث شده است افراد خود به خود به همت و تلاش و فکر و کار جمعی خود روی آورند. در تئاتر سیاست آسیایی، سیاستمدار باید ساختار ها را بسازد تا مردم آسان تر و روان تر کار و فعالیت کنند و بی دلیل نیست آسیایی ها در حد چشمگیری تولید می کنند. مردم از دولت و حاکمیت اشتغال و درآمد نمی خواهند بلکه خواستار روابط خارجی معقول، بازار برای صادرات، نرخ منطقی مالیات، امنیت سرمایه گذاری، قوانین مؤثر و ساختار عمرانی کارآمد تقاضا دارند. بنابراین طراحی appها در آمریکا صورت می گیرد ولی iPhone در چین ساخته می شود. Surface مایکروسافت در آمریکا طراحی می شود ولی در چین ویتنام و کره جنوبی ساخته می شود.

چون آسیایی ها تولید می کنند، سیاستشان کمتر تئاترگونه است. سیاستمدار آسیایی صرفاً باید دقیق قانون گذاری و سیاست گذاری کند و سپس آن را اجرا کند. دولت بنگاه توزیع امکانات نیست. بین تولید و سالم سازی سیاست و سیاستمداران ارتباط مستقیمی وجود دارد. بین تولید و اخلاق، رابطه مستقیمی وجود دارد. کسانی که کمتر زحمت می کشند و کمتر تولید می کنند، بیشتر حیله گری می کنند. کسانی که کمتر کار می کنند بیشتر دروغ می گویند. کسانی که بدون کار و زحمت و تلاش به جایی رسیده اند، بیشتر به دروغ، حیله و تحریف تمایل دارند.

در تمامی محافل علمی و سیاسی جهان، سالم بودن شخصیت ژاپنی زبانزد همه است. ۱۳۰ میلیون نفر در مساحتی حدود ۴.۱ ایران و در کشوری بدون منابع طبیعی، چه انتظاری می توانند از دولتشان داشته باشند؟ از زمان مظفرالدین شاه تاکنون (۱۱۰ سال)، درآمد نفت ایران حدود ۱۴۰۰ میلیارد دلار بوده است. این را مقایسه کنید با حدود ۵۰۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی "سالانه" در ژاپن. سختکوشی و تولید، ژاپن را به قطب سوم اقتصاد جهانی و یکی از سالم ترین جوامع تبدیل کرده است. تئاتر سیاست در ژاپن نیازی به تحریف، جعل، وارونه جلوه دادن، دروغ، استتار، ۱۰.۱ حقیقت گفتن را ندارد. به درجه ای که مردم یک کشور از دولتشان امکانات بخواهند سیاست آن کشور ناسالم تر و نمایش سیاسی در آن بیشتر می شود و در مقابل، به میزانی که آحاد یک جامعه اهل کار و زحمت و همت باشند، سیاست در آن سالم تر و نیاز به تئاتر سیاسی در آن کمتر خواهد بود.

استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی