تراژدی تلخ مهاجرت روستاييان

خشکسالی‌های متوالي، متناسب نبودن درآمدهاي کشاورزي با روند تورم، تمايل خانواده هاي روستايي براي برخورداري از آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعي شهري، فقدان اشتغال دايمي و... باعث شده است که طي بيش از 3 دهه گذشته نسبت جمعيتي در خراسان رضوي با تغييرات عمده اي مواجه شود، به طوري که در دهه 50 حدود 70 تا 72 درصد جمعيت استان روستانشين و 28 تا 30 درصد شهرنشين بودند اما در شرايط فعلي اين نسبت کاملا برعکس شده است.

به گزارش عطنا به نقل از روزنامه خراسان، اين مهم در کنار مهاجرت بي رويه روستاييان به شهرها و حاشيه شهرها، تراژدي غم انگيز خالي از سکنه شدن بيش از 3هزار روستا طي 3دهه گذشته را رقم زده است. موضوعي که علاوه بر از بين رفتن روستاها به عنوان کانون توليد محصولات کشاورزي، باغي، دامپروري و ... باعث بروز ناهنجاري هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در حاشيه شهرها و از بين رفتن توازن منطقه اي و اقليمي دراستان خراسان رضوي شده است. درآمد پايين تر از متوسط کشوري خانوار روستايي در خراسان رضوي و نسبت 2 برابري نرخ مهاجرت از روستاها به مرکز استان خراسان رضوي در مقايسه با ميانگين کشوري نيز انگيزه اي براي پرداختن به موضوع مهاجرت روستاييان به شهرها و حاشيه شهرها و راهکارهاي جلوگيري از آن شد.

معکوس شدن نسبت جمعيتی شهرها و روستاها

مزروعي رئيس سازمان جهادکشاورزي خراسان رضوي درباره عوامل زمينه ساز مهاجرت روستاييان به شهرها و حاشيه شهرها به خصوص مشهد، طي چند دهه گذشته مي گويد: وقتي وضعيت پراکندگي جمعيت در استان خراسان رضوي را طي چند دهه گذشته بررسي مي کنيم، مي بينيم که نسبت هاي جمعيتي ما کاملا برعکس شده است. حدود 40 سال قبل، 28 تا 30 درصد جمعيت ما شهرنشين و 70 تا 72 درصد روستانشين بودند اما به مرور اين نسبت جمعيتي برعکس شد و ميزان رشد جمعيت در شهرها افزايش پيدا کرد به طوري که الان 28 درصد جمعيت استان خراسان رضوي، روستانشين و 72 درصد شهرنشين هستند.

وقتي به وضعيت مهاجرت از روستاها به شهرها در دهه هاي مختلف، نگاه مي کنيم مي بينيم در سال هاي 65 تا 75 با يک روند سريع ميزان مهاجرت از روستا به شهر مواجه ايم که يکي از علل آن، مباحث تورمي و شرايط دوران جنگ تحميلي بوده است.مزروعي در ادامه توضيح مي دهد: از سال 75 تا 85 که دولت روي کشاورزي سرمايه گذاري کرد، ميزان مهاجرت به شدت کاهش يافت.در نيمه اول دهه 70 بيشترين ميزان واردات گندم به کشور را داشتيم. گندم نماد بخش کشاورزي است. زماني که کشاورز گندم تحويل مي داد و جوايزي مثل تراکتور و موتورسيکلت و غيره دريافت مي کرد، روند مهاجرت جهشي نبود ولي از سال 65 تا 75 روند مهاجرت جهشي شد که دليل آن، رونق ساخت و ساز در شهرها، بورس بازي زمين و کارهاي دلالي و تورم هاي لجام گسيخته بود در اين شرايط درآمد بخش کشاورزي پاسخگوي رشد تورم نبود. لذا کشاورزان مي ديدند که درآمد کشاورزي متناسب با تورم نيست و روز به روز فقيرتر مي شوند و در عوض درآمدهاي حاشيه شهر به شدت افزايش مي يابد. از آن به بعد در سال 76 توجه به کشاورزي بيشتر شد و در سال 78 به دليل خشکسالي، وام هاي بخش کشاورزي را بدون بهره تمديد کردند.

در سال 85 تراکتور و برخي نهاده هاي کشاورزي با يارانه و به صورت اقساطي به کشاورزان داده مي شد و از 76 تا 85 ميزان مهاجرت کشاورزان به شدت کاهش يافت. از 85 به بعد، با رونق گرفتن ساخت و ساز و اجراي طرح هدفمندي يارانه ها با موج گراني روبه رو شديم اما درآمدهاي بخش کشاورزي افزايش نيافت. به طور مثال علوفه قيمتش 3 برابر شد و در آن سال ها بسياري از دامداران گاوهاي شيرده را به کشتارگاه بردند.مزروعي ادامه مي دهد: حالا شما اگر بررسي کنيد در کدام شهرستان ها بيشترين ميزان مهاجرت را داشته ايم، مي بينيد در روستاهايي که الگوي کشت با فعاليت کشاورزي مطابقت دارد، کمترين ميزان مهاجرت و کمترين ميزان بزهکاري و بيکاري را داريم، به عنوان مثال کمترين ميزان بزهکاري و بيکاري و مهاجرت را در شهرستان خليل آباد داريم و در اين منطقه کارها براساس باغداري تاکستان هاي انگور است. در همين منطقه وقتي به روستاهاي سعدالدين و مهدي آباد مي رويد، مي بينيد بيشترين ميزان مهاجرت را داريد. از طرف ديگر شهرستان مه ولات به مراتب ميزان مهاجرتش به شهرها کمتر از شهرستان گناباد است، در تربت حيدريه هم به دليل موقعيت دامپروري و زعفران و غيره، کمترين ميزان مهاجرت را نسبت به ساير مناطق داريم. بنابراين هرجا در منطقه بخش کشاورزي درآمد بيشتري دارد، ميزان مهاجرت، بزهکاري و بيکاري کمتر است، در مناطقي هم که توان اقتصادي مردم پايين تر بوده، هر بار خشکسالي برابر با يک موج مهاجرت بوده است.

تغيير اولويت‌ها در استان

رئيس سازمان جهاد کشاورزي خراسان رضوي تصريح مي‌کند: يکي از موضوعاتي که ميزان مهاجرت را تشديد کرده، نوع مديريت اقتصادي استان است، از سال 76 تا 85 اولويت استان بعد از گردشگري و خدمات، بخش کشاورزي بود ولي از 84 تا 92 اولويت اول را به گردشگري، اولويت دوم را به خدمات، اولويت سوم را به صنعت و معدن و اولويت چهارم را به کشاورزي داديم. خب نتيجه چه شد؟ گردشگري خاص مشهد است و به صورت محدود در نيشابور و کمي هم در کاشمر گردشگر داريم. گردشگري خاص شهرهاي معدودي در استان هست و طبيعتا هر کجا گردشگري باشد خدمات هم هست. گردشگري و خدمات هم خاص شهري مثل مشهد است و در حوزه صنعت و معدن هم بيش از 80 تا 90 درصد صنايع ما در مشهد و اطراف مشهد مستقرند. سامانه برنامه ريزي و تامين مالي ما در مشهد متمرکز است بنابراين خود ما مسئولان هم به افزايش مهاجرت از روستا ها به مشهد کمک کرديم.رئيس سازمان جهاد کشاورزي استان با اشاره به خالي از سکنه شدن ۳ هزار روستا طي ۳ دهه در خراسان رضوي تصريح مي کند: ميزان مهاجرت از روستاها به مرکز استان در خراسان رضوي بيش از 2 برابر ميانگين کشوري است. در کشور نرخ مهاجرت 0.6 و در خراسان رضوي 1.3 درصد است. علاوه بر نبود سرمايه گذاري و توجه به بخش کشاورزي، ما خودمان هم سرمايه ها را به سمت مشهد سوق داديم و اما مهم ترين ضربه اي که طي 10 سال گذشته خورديم از موسسه هاي مالي و اعتباري بود. کشاورز زمين و تراکتور و باغ خود را فروخت و در اين موسسات سپرده گذاري کرد و سود گرفت يا در زمين و مسکن سرمايه گذاري و خريد و فروش و ساخت و ساز کرد. چرا بيايد زحمت بکشد و ضرر بدهد؟ با اين وجود بعد از اقدامات خوب دولت يازدهم با وضع قانون پيشگيري از تغيير کاربري اراضي کشاورزي و سامان دهي موسسات اعتباري، شاهديم که در اين مدت سرعت مهاجرت کاهش يافته است و به سمت صفر سير مي کند، ضريب اشتغال در بخش کشاورزي از 21.8 به 23.4 درصد افزايش يافته است. يعني حدود 1.6 درصد افزايش ضريب اشغال داشتيم که خودش حاکي از کاهش ميزان مهاجرت از روستاها به شهرها در سال هاي اخير است.

نگاه‌مان بايد عوض شود

مزروعي در پاسخ به اين سوال که به عنوان مسئولي که با کشاورزان و اقشار روستايي ارتباط داريد، چه راهکارهايي براي جلوگيري از مهاجرت از روستاها به مرکز استان پيشنهاد مي کنيد؟ مي گويد: ما بايد در نوع نگاهمان به روستاها تغيير داشته باشيم و اين تغيير نگاه بايد در کل کشور و تمام دستگاه ها باشد. ما بايد نگاهمان به روستاها به عنوان کانون توليد باشد در حالي که داريم روستاهايمان را به شکل شهرهاي فقير در مي آوريم. به عنوان مثال به محض اين که يک روستا آسفالت و به سازي مي شود، دام را از روستا خارج مي کنند در صورتي که روستا کانون توليد است و خارج کردن دام از روستا يعني از بين بردن 36 درصد درآمد يک روستايي، به جاي اين که فکر بهداشت دام را برداريم و بهداشت دام و روستا رادر کنار هم ببينيم، دام و مرغ داري را از روستا حذف مي کنيم و به درآمد روستا ضربه مي زنيم. يعني نوع مديريت ما به سمت کاهش درآمد روستاييان بوده است. به طور ميانگين در کشور، هر خانوار روستايي سالانه 14 ميليون تومان هزينه دارد و ميانگين درآمد خانوار روستايي در کشور 16 ميليون تومان و در خراسان رضوي 12 ميليون تومان است، خوب ما 2 ميليون تومان کسري داريم، امروز روستاهاي ما مصرف کننده مواد درجه 3 غذايي شده اند، در صورتي که قبلا توليد مرغ، تخم مرغ، کره و پنير در روستاها بود. وقتي دام را حذف مي کنيم، جايي براي آن در خارج از روستا نمي بينيم، درصورتي که در کشورهاي اروپايي ودر حال توسعه، در دل شهرها کارخانه لبنيات است، در قلب شهر دهلي و اگرا دامداري است، حالا ما کارخانه ها را دور مي کنيم، مديريت و نگاه ها به مديريت شهر و روستا تقليدي است. ما بايد يک نگاه منطبق بر طبيعت و اقليم داشته باشيم و بايد خودمان را با طبيعت و اقليم سازگار کنيم. وقتي مسکن مهر در روستاهاي ما آپارتمان مي سازد يعني به اقليم و فرهنگ روستايي بي توجهي کرده است لذا يکي از مسائلي که منجر به مهاجرت شده، نوع مديريت ماست.

البته ما در همه جا با مهاجرت مخالف نيستيم، در جاهايي که ما منابع محدود داريم و فقر حاکم است، مهاجرت خوب است. مکان روستا و بافت روستا را طبيعت ديکته مي کند و منابع روستا، جمعيت روستا را تعيين مي کند. ما با مهاجرت مثبت موافقيم وليکن معتقديم روستاها بايد به عنوان کانون توليد حفظ شوند و ما تاکنون فقط خدمات رابه روستا برديم در حالي که خدمات را به سمت کشاورزي نبرديم، هنوز ما همراه گله چوپان مي فرستيم و از تراکتور 50 سال پيش استفاده مي کنيم، ما صنعت کشاورزي را به روز نکرديم و تراکتور ما هنوز کابين ندارد. بايد نگاهمان به بخش کشاورزي عوض شود، نگاه به کشاورزي تاکنون منفي بوده است و گفته اند، کشاورزي آب زيادي مصرف مي کند پس بايد تعطيل شود.

آموزش، رفاه و اشتغال دايمي

دکتر قرباني مديرکل دفتر امور روستايي و شوراهاي استانداري خراسان رضوي نيز درپاسخ به اين سوال که روستاها و جمعيت روستايي استان هم اکنون چه تعداد است، مي گويد: تعداد روستاهاي استان بر اساس سرشماري رسمي سال 1390 ،3 هزار و 338 روستا با جمعيت يک ميليون و 682 هزار و ۳۱۴ نفر و 474 هزار و 546 خانوار بوده که نسبت به سال 85 رشد منفي 3.9 درصدي ونسبت به سال 1375 رشد منفي 10 درصدي داشته است. قرباني درباره مهمترين عوامل اقتصادي ،فرهنگي واجتماعي موثر برمهاجرت روستاييان به شهرها و حاشيه شهرها دراستان خراسان رضوي مي‌گويد: درباره علل کاهش جمعيت روستايي و مهاجرت به شهرها مي توان به مواردي از جمله کمبود هاي آموزشي، رفاه و بهداشت و نبود اشتغال دائمي اشاره کرد. وي مي‌افزايد: جوامع روستايي داراي استعدادهاي علمي نهفته اي بوده که به طور عمده مفاخر و مشاهير علمي کشور از اين ديار هستند، در سال هاي اخير با رشد فناوري و ارتباطات، تمايل خانواده ها به ارتقاي سطح آموزشي فرزندان بيشتر و همين موجب شده تا روند مهاجرت افزايش يابد. به گفته وي به دليل افزايش امکانات رفاهي بهداشتي شهرها و افزايش جذابيت آن، جوانان روستايي به بهانه کار بيشتر وزندگي آسان تر به شهرها مهاجرت کرده و پس از ازدواج در همان شهر سکونت مي کنند که اين، موجب افزايش جمعيت دختران در سنين بالا در روستاها شده است.

437 روستا در حال خالی شدن است

قرباني مي افزايد: کمبود منابع آبي و نبود برنامه ريزي منسجم نهادهاي متولي در راستاي الگوي کشت و بازار محصولات کشاورزي، بهره وري منابع آب را به شدت کاهش داده و به جز تعدادي از روستاها که با برنامه مشارکتي و خودجوش توانسته اند منابع آبي را مديريت کنند، ساير مناطق روستايي به شدت با معضل کم آبي مواجه اند و کشاورزي سنتي با کشاورزي نوين جايگزين نشده است.

به همين علت شايد کمبود آب و خشکسالي هاي اخير نيز يکي از مهم ترين دلايل خالي شدن روستاها از جمعيت بوده است به طوري که روستاهاي خالي از سکنه استان، بيشتر از روستاهاي ساکن بوده و آبادي هاي بالاي 20خانوار که99.9 درصد جمعيت روستايي ما را تشکيل مي دهد، تنها 87 درصد روستاها را شامل مي شود. به عبارتي 437 روستاي ديگر که جمعيت کمتر از 20 خانوار دارند نيز به دلايلي که ذکر شد در حال خالي شدن هستند. افزايش دافعه هاي زندگي در روستا از قبيل نبود سامانه حمل ونقل مسافر ، خطوط ارتباطي، سوخت ، ضعف آموزش هاي عالي،کسب وکار کم سود و ...نيز مزيد برعلت شده است. نبود اشتغال دايمي و رفت و آمد جمعيت فعال در فصول بيکاري روستا هم موجب شده تا جمعيت روستا به خاطر نبود شغل، به روستا بر نگردد. علت کاهش زاد و ولد يا همان کاهش رشد عمومي جمعيت و مهاجرت جمعيت روستايي، جست وجوي کار، تحصيل، ازدواج و دستيابي به رفاه بيشتر در شهرهاست، در مجموع بعد اقتصادي مهاجرت از ساير ابعاد موثرتر به نظر مي رسد. کاهش توجيه اقتصادي روش هاي سنتي توليد بخش کشاورزي، تنوع نداشتن مشاغل، نبود مشاغل کنار مزرعه و فرصت هاي کسب و کار تکميلي در بخش هاي صنعت و خدمات در مناطق روستايي از عوامل اصلي کاهش فرصت هاي شغلي روستايي به شمار مي رود.

توسعه زيرساختی در 94 درصد روستاهای استان

مديرکل دفتر امور روستايي استانداري درباره راهکارهاي اجراشده در گذشته و برنامه هاي آينده براي جلوگيري ازمهاجرت روستاييان به شهرها مي‌گويد: پرداختن به موضوع توسعه روستايي از ابتداي انقلاب در دستور کار بوده و در برنامه هاي مختلف توسعه نيز به روش هاي مختلف به آن پرداخته شده است. اما آنچه حجم اصلي فعاليت ها را شامل مي شود و بيشترين منابع مالي دولت را به خود اختصاص مي دهد، پرداختن به توسعه روستاها از نظر مسائل زيرساختي و عمراني بوده، به گونه اي که شرايط روستاهاي کشور و استان به لحاظ خدمات زيربنايي و عمراني پيشرفت قابل توجهي کرده است. هم اکنون 94 درصد از روستاهاي استان از جاده آسفالته، 100 درصد روستاها داراي طرح هادي، 100 درصد روستاهاي بالاي 10 خانوار از برق، 78 درصد روستاها از آب شرب سالم و حدود 100 درصد روستاهاي واجد شرايط از خانه بهداشت برخوردارند. حتي در سال هاي اخير با حمايت مضاعفي که از نهاد دهياري صورت گرفته طرح هايي نظير ايجاد پارک، بوستان هاي روستايي، آرامستان ها، اماکن عمومي و بهداشتي و ايجاد فضاهاي ورزشي با سرعت در حال اجراست. به عنوان مثال در طول يک سال گذشته حدود 3.5 ميليون متر مربع از معابر روستايي توسط دهياري ها زيرسازي، جدول گذاري و نزديک به 2 ميليون متر مربع با دريافت قير رايگان از دولت آسفالت شده است که مي توان اين ميزان کار را با به سازي معابر شهري در شهر بزرگي مثل مشهد مقايسه کرد. گازرساني به مناطق روستايي بر اساس بند ق تبصره 2 قانون بودجه سال 93 در دستور کار دولت قرار گرفته و با حمايت مناسبي که از سوي شوراي پول و اعتبار صورت گرفت، منابع قابل توجهي براي گازرساني به نواحي روستايي اختصاص يافت و اکنون بيش از 78 درصد روستاهاي استان از پوشش گازرساني برخوردارند.

هنوز هم شاهد روند مهاجرت هستيم

البته اين مهم به دليل آن که نتوانسته است، در قالب الگوي علمي و دقيقي با موضوع هاي توسعه از ابعاد اجتماعي، اقتصادي و حتي زيست محيطي همراه شود، خروجي هاي مناسبي در حد توقع سياست گذاران و برنامه ريزان نداشته است به گونه اي که هنوز هم شاهد روند مهاجرت روستاييان به شهر هستيم. خدمات و اقدامات زيرساختي بايد به گونه اي تعريف و اجرا شود که سرمايه اجتماعي را ارتقا دهد، ارتباطات اجتماعي را تسهيل کند، روابط انساني را ارتقا بخشد و اميد و نشاط را در جامعه رواج دهد از طرفي خدمات زير ساختي بايد کمک کند توليد در مناطق روستايي ارزان تر و کم هزينه تر شود

و صرفه اقتصادي سرمايه گذاري افزايش يابد. اين امر، مي تواند به رونق اشتغال و افزايش درآمد روستاييان کمک کند. وي در ادامه مي افزايد: از ابتداي سال 1394 شناسايي طرح هاي مشارکت مردم در 2 فرم (مشارکتي و غيرمشارکتي) در استان خراسان رضوي آغاز شد که از مجموع 140 طرح معرفي شده در پايان، با توجه به اولويت هاي دستگاه هاي اجرايي ، ميزان مشارکت مردم و توجيه پذيري فني ، مالي و اقتصادي طرح ها، 19 طرح به مبلغ 200 ميليارد ريال به مرحله پرداخت رسيدکه هم اکنون از طريق صندوق کارآفريني اميد خراسان رضوي در حال پرداخت است. وي به تسهيلات خرد اشتغال زايي (صندوق کارآفريني) اشاره مي کند و مي گويد: از ابتداي سال 1395 تا کنون با پرداخت اعتباري بيش از 124 ميليارد ريال به 549 نفر از روستاهاي استان خراسان رضوي، اشتغال هاي خرد با سرانه 220 ميليون ريال از طريق صندوق کارآفريني اميد ايجاد شده است.

روستاهای منتخب الگوی توسعه روستايی

قرباني به روستاهاي منتخب الگوي توسعه روستايي اشاره مي کند و مي گويد: از سال 1393 تعداد 29 روستا به عنوان روستاهاي الگوي توسعه انتخاب شدند و با حمايت هاي انجام شده و فعاليت هاي دهياران ، شوراها و به خصوص مردم روستا به استاندارد هاي مدنظر دست يافتند که مي توان به ايجاد تعاوني هاي توسعه روستايي در سال 1394با محوريت اتاق تعاون اشاره کرد. در سال 1395 به دستور معاونت سازمان شهرداري ها و دهياري هاي کشور، تعداد 100 روستا که در قابليت خودکفايي شاخص اند، به عنوان روستاهاي منتخب الگوي توسعه به دفتر امور روستايي معرفي شده اند. قرباني به طرح هاي درآمدزايي دهياري ها نيز اشاره مي‌کند و مي گويد: تعداد 183 روستا از مجموع روستاهاي استان خراسان رضوي که طرح هايي با مزيت درآمدزايي داشتند، انتخاب شدند که مقرر است دهياري ها با توجه به حجم پروژه، طرح توجيهي را تهيه کنند.قرباني شناسايي طرح هاي برتر و الگويي در روستاها رايکي ديگر از اقدامات معرفي مي‌کند و مي گويد: هدف اصلي در اين پروژه ايجاد مشاغل خرد با بازدهي بالاست لذا سعي شده طرح هاي اقتصادي و اشتغال زا که ابتدا با اعتبارات خرد قابل اجرا هستند، راه‌اندازي شوند که تاکنون تعداد 30 طرح الگويي در حوزه کارآفريني و پروژه هاي عمراني و خدماتي و همچنين گردشگري از سوي فرمانداري ها شناسايي و به استان معرفي شده‌اند.