ظرفیت هوش مصنوعی برای توسعه اقتصاد دیجیتال در سال «سرمایه‌گذاری برای تولید»

عطنا - دکتر محمدرضا مهدیار اسماعیلی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، درباره تأثیر هوش مصنوعی بر آینده اقتصاد ایران و افزایش تولید اظهار کرد: در دوره کنونی، از سال گذشته و به‌ویژه از ابتدای ۲۰۲۵ ـ که اکنون در میانه آن هستیم ـ اقتصادهای دنیا که پیش‌تر نیز به‌سمت اقتصاد دیجیتال حرکت کرده بودند، به‌طور ویژه و محسوس توجه خود را در بین حوزه‌های متعدد اقتصاد دیجیتال به سمت «هوش مصنوعی» برده‌اند. اگر ما اقتصاد دیجیتال را یک عرصه اقتصادی تعریف کنیم که در آن با استفاده از ظرفیت‌های الکترونیکی و دیجیتالی، موضوع تولید، عرضه و توزیع بهبود پیدا می‌کند و آسان‌تر می‌شود ـ و چون آسان می‌شود، به اقتصاد واقعی کمک می‌کند ـ اگر بخواهیم در مسیر سرمایه‌گذاری و حرکت در تولید گام برداریم، تجربه امروز دنیا به ما می‌گوید که بیشترین و مؤثرترین سرمایه‌گذاری که می‌تواند بالاترین ضریب تأثیر را در رشد تولید داشته باشد، سرمایه‌گذاری در بخش اقتصاد دیجیتال است.

وی در گفت‌وگو با ایکنا، تصریح کرد: وقتی ما می‌گوییم اقتصاد دیجیتال، منظورمان این است که هر یک از عرصه‌هایی که فعالیت‌های اقتصادی در آن مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال است ـ به‌ویژه اینترنت، داده، و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) ـ شکل می‌گیرد و کمک می‌کند تا تولید، توزیع، مبادله و مصرف کالا و خدمات با استفاده از زیرساخت‌های دیجیتال بهبود پیدا کند، در این تعریف جای می‌گیرند.

رقابت کشورها در حوزه هوش مصنوعی

این کارشناس اقتصادی ادامه داد: حالا با این توضیح اگر بخواهیم به سمت تجربه کشورهای دنیا برویم و ببینیم آن‌ها در این زمینه چه اقداماتی کرده‌اند یا چه رفتارهایی داشته‌اند، پاسخ من این است که کشورهای مختلفی مانند آمریکا و چین از سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری‌های بزرگی در حوزه هوش مصنوعی انجام داده‌اند. وقتی دنیا متوجه اهمیت این موضوع شد و به نقش آن در اقتصاد پی برد، حرکت به سمت سرمایه‌گذاری در این حوزه را آغاز کرد.

وی گفت: آمریکا از سال ۲۰۱۶، سرمایه‌گذاری ۱۹۰ میلیون دلاری در حوزه هوش مصنوعی کار خود را آغاز کرد. سپس در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۱۰ میلیارد دلار فقط در شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر فعال در حوزه هوش مصنوعی عملکرد برنامه‌ریزی‌شده داشته و اکنون محصولات متعددی از دل این سرمایه‌گذاری‌ها بیرون آمده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی اضافه کرد: در مقابل آمریکا، چین هم اقداماتی انجام داد. مثلاً در واکنش به پلتفرم چت‌جی‌پی‌تی، پلتفرم دیپ‌سیک را راه‌اندازی کرد و یک پلتفرم هوش مصنوعی متفاوت عرضه کرد. چین به‌صورت جدی از سال ۲۰۱۷ وارد این حوزه شد و فقط در سال ۲۰۲۱، حدود ۱۷ میلیارد دلار در این زمینه هزینه کرد. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، قرار است این عدد در سال ۲۰۲۶ به ۲۶ میلیارد دلار برسد.

این استاد دانشگاه همچنین به اقدامات اروپا اشاره کرد و گفت: اتحادیه اروپا نیز مسیر مشابهی را دنبال کرده و آن‌ها هم از سال ۲۰۱۸ وارد این حوزه شده‌اند. برای سال جاری میلادی، برنامه‌ریزی کرده‌اند که ۲۰ میلیارد یورو در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کنند.

مهدیار اسماعیلی اظهار کرد: حتی کشورهایی که ما معمولاً برای آن‌ها در این زمینه اهمیت چندانی قائل نیستیم یا انتظار اقدامات فناورانه جدی از آن‌ها نداریم، مانند ترکیه، عربستان و امارات، نیز در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های چشم‌گیری انجام داده‌اند. برای مثال، عربستان که معمولاً به‌عنوان کشوری نفتی شناخته می‌شود و انتظار نمی‌رفت در حوزه فناوری‌های نو گام‌های جدی بردارد، از سال ۲۰۲۰ ورود به این عرصه را آغاز کرده، برنامه‌ریزی داشته و تاکنون ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب کرده است. همچنین پیش‌بینی کرده است که در ادامه مسیر، ۳۰ میلیارد دلار دیگر نیز سرمایه‌گذاری کند، یعنی عددی معادل ۵۰ میلیارد دلار فقط در حوزه هوش مصنوعی.

وی افزود: امارات هم عملکردی خیره‌کننده داشته است. این کشور کوچک از سال ۲۰۱۷ وارد حوزه هوش مصنوعی شده و در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۹۰ میلیون دلار در این حوزه هزینه کرده است. امارات انتظار دارد تا سال ۲۰۲۶ حدود هزار و ۹۰۰ میلیارد دلار در این زمینه سرمایه‌گذاری کند و تاکنون موفق شده بالغ بر ۲۹۴ شرکت هوش مصنوعی را در حوزه‌های مختلف شکل دهد.

پیام روشن رقابت جهانی در حوزه هوش مصنوعی

مهدیار اسماعیلی گفت: این تجربیات جهانی ـ چه در میان کشورهای پیشرفته و چه در کشورهای منطقه‌ای و همسایه ما ـ پیام روشنی دارد. اگر ما در کشور خودمان به دلایل مختلف به دنبال رشد حوزه سرمایه‌گذاری در تولید هستیم و می‌خواهیم از این مسیر حمایت کنیم، باید به سمت حوزه‌هایی حرکت کنیم که چنین ظرفیت عظیمی دارند. علت آن نیز روشن است: در کشورمان ویژگی‌هایی داریم که ما را به سمت این نوع سرمایه‌گذاری سوق می‌دهد. ایران ظرفیت‌های قابل توجهی برای حرکت در مسیر اقتصاد دیجیتال دارد. این سیستم جدید و سازوکار اقتصادی دیجیتال مبتنی بر فرآیندی است که نیاز به مجموعه‌ای از مؤلفه‌ها دارد، از جمله زیرساخت‌های دیجیتال، ظرفیت‌های داده‌محور و سرمایه انسانی دانش‌آموخته. خوشبختانه ما همه این مؤلفه‌ها را در کشور داریم.

وی با اشاره به جایگاه ایران از نظر سرمایه انسانی تحصیل‌کرده، تصریح کرد: ما از نظر میزان دانش‌آموخته‌ها، پنجمین کشور جهان هستیم. یعنی افرادی که در انتظار اشتغال هستند و تحصیلات دانشگاهی دارند، بسیار زیادند و این می‌تواند برای ما یک نقطه قوت باشد. زیرا فرآیند اقتصاد دیجیتال نیاز به افرادی دارد که از تحصیلات دانشگاهی و دانش آکادمیک برخوردار باشند، نه کسانی که فاقد تحصیلات تخصصی هستند.

آینده مبهم سازمان ملی هوش مصنوعی

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: اقتصاد دیجیتال نیازمند زیرساخت‌های فنی و دیجیتالی است که خوشبختانه در کشور ما وجود دارد. دانشگاه‌ها و متخصصان ما در این حوزه فعال هستند و به همین دلیل باید تصمیماتی که در این عرصه گرفته می‌شود نیز مبتنی بر تخصص باشد. در این زمینه، دقیقاً در یکی دو سال اخیر، با فرمان مقام معظم رهبری و اقدامات شهید آیت‌الله رئیسی، سازمان ملی هوش مصنوعی تأسیس شد و رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار با دولت جدید، از این اقدام دولت گذشته استقبال کردند.

وی افزود: رهبر معظم انقلاب در آن دیدار فرمودند که یکی از اقدامات خوبی که دولت قبل انجام داده، همین توسعه و شکل‌گیری سازمان ملی هوش مصنوعی و فعالیت در این زمینه بوده است. طبیعتاً این انتظار وجود داشت که این روند در دولت جدید هم ادامه یابد اما متأسفانه از ابتدای فعالیت دولت فعلی تاکنون، صحبت‌هایی درباره انحلال این سازمان مطرح شده و در شش ماهی که دولت روی کار آمده، این سازمان کاملاً راکد و خاموش شده است. حتی رئیس هم ندارد و به‌طور کلی از عرصه عملیات کنار رفته است.

مهدیار اسماعیلی تأکید کرد: این در حالی است که در کشورمان یک جمعیت جوان و آشنا به فناوری داریم. نفوذ اینترنت در کشور بسیار بالا رفته و حتی در روستاها نیز دسترسی اینترنتی وجود دارد. گوشی‌های هوشمند که ابزار لازم برای بهره‌مندی از اقتصاد دیجیتال هستند، اکنون در دست اکثر مردم است. همچنین اکوسیستم‌های استارتاپی در کشور فعال‌اند و امروز برندهای مختلفی وجود دارند که مردم با استفاده از اپلیکیشن‌های آن‌ها می‌توانند خرید کنند، خدمات بگیرند و نیازهای مختلف خود را تنها با چند کلیک ساده در تلفن همراه برطرف کنند.

وی گفت: در کنار این مزایا، کشور ما به تنوع‌بخشی در عرضه محصولات نیز نیاز دارد. برخی محصولات را به‌راحتی می‌توان از مغازه سر خیابان خرید اما برای برخی دیگر، مانند ابزارآلات صنعتی یا کالاهای خاص، باید به بازارهای خاص در تهران یا دیگر شهرهای بزرگ مراجعه کرد. بسیاری از استان‌های ما حتی به این بازارها هم دسترسی ندارند و برای تهیه یک قطعه یا ابزار ساده باید صدها کیلومتر مسیر را طی کنند.

این کارشناس اقتصادی افزود: اگر اقتصاد دیجیتال به‌درستی در کشور توسعه پیدا کند، می‌توان با استفاده از ظرفیت این فضا، همه این محصولات متنوع را در دسترس مردم در اقصی نقاط کشور قرار داد. ضمن آنکه بازارهای مختلف از جمله فروش، تولید، تعمیرات و خدمات مرتبط با این محصولات نیز در بستر دیجیتال فعال می‌شوند.

ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: از همه مهم‌تر اینکه اقتصاد دیجیتال ویژگی‌هایی مانند شفافیت، مبارزه با فساد، بهبود بهره‌وری و اصلاح فرآیندهای ناکارآمد را در دل خود دارد که برای اقتصاد کشور بسیار ضروری است.

وی افزود: با این اوصاف، به نظر من لازم است که کشور ما به‌سمت اقتصاد دیجیتال حرکت کند و در سالی که به فرموده مقام معظم رهبری سال «سرمایه‌گذاری برای تولید» نام گرفته است، مسیر سرمایه‌گذاری در کشور را به‌طور هدفمند و حمایت‌محور، در جهت توسعه اقتصاد دیجیتال سوق دهیم.

این کارشناس اقتصادی با تأکید بر لزوم حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال گفت: ما در کشور زیرساخت‌های مناسبی داریم که می‌توان بر مبنای آن‌ها سازوکار یک اقتصاد دیجیتال داده‌محور را پایه‌گذاری کرد؛ از جمله ظرفیت‌های انسانی تحصیل‌کرده، زیرساخت‌های ارتباطی، نفوذ اینترنت، اکوسیستم‌های استارتاپی و تقاضای متنوع بازار داخلی.

این استاد دانشگاه همچنین به موانع موجود در مسیر توسعه اقتصاد دیجیتال پرداخت و گفت: متأسفانه ما طی سال‌های اخیر توجه کافی به نخبگان حوزه دیجیتال نداشته‌ایم. بسیاری از دانش‌آموختگان این حوزه مهاجرت کرده‌اند و با موج شدیدی از فرار نخبگان مواجه هستیم. این افراد زودتر از سایر رشته‌ها کشور را ترک می‌کنند.

وی افزود: در کنار این، ضعف پهنای باند، ناپایداری دسترسی‌ها و بی‌ثباتی در تصمیمات مربوط به فضای دیجیتال، از جمله فیلترینگ‌های ناگهانی و سیاست‌گذاری‌های متناقض، لطمه جدی به رشد این حوزه وارد کرده است. حتی زمانی که ورود دولت به حوزه اقتصاد دیجیتال وجود داشته، در برخی موارد دخالت‌های غیرسازنده یا حمایت‌های انحصاری باعث بر هم خوردن رقابت و شکل‌گیری رانت شده است.

شکاف دیجیتالی در مناطق مختلف کشور

مهدیار اسماعیلی با اشاره به شکاف دیجیتالی در مناطق مختلف کشور ادامه داد: شهرهای بزرگ دسترسی خوبی به اینترنت، خدمات دیجیتال و زیرساخت‌ها دارند، اما در برخی مناطق کشور این شکاف جدی است. در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر (ونچر کپیتال) هم هنوز با ضعف جدی مواجه هستیم و آشنایی کافی با این مدل تأمین مالی در کشور وجود ندارد.

وی تأکید کرد: اگر این اشکالات را بپذیریم و به تقویت زیرساخت‌ها، توانمندسازی نیروی انسانی و تشویق سرمایه‌گذاری در این حوزه بپردازیم، قطعاً می‌توانیم به تحقق شعار سال کمک کنیم.

این کارشناس اقتصادی در پاسخ به پرسشی درباره ترس بدنه جامعه از تبعات اقتصادی هوش مصنوعی گفت: برای داشتن تصویر درست از این فناوری باید سه بُعد آن را در نظر بگیریم. اول اینکه هوش مصنوعی مانند بسیاری از فناوری‌های دیگر در ابتدا برای مردم ایجاد نگرانی می‌کند اما با رشد و بلوغش، فواید آن نمایان می‌شود؛ همان‌طور که اینترنت در ابتدا نگرانی‌هایی داشت، ولی بعدها دسترسی مردم به دانش، خدمات و بازارهای جهانی را به شدت تسهیل کرد.

وی افزود: بُعد دوم آن است که هر فناوری جدیدی ممکن است آسیب‌هایی هم داشته باشد. اینکه انسان وابسته به ابزار شود و توان فکری و حافظه‌اش را کاهش دهد، خطری جدی است که باید با فرهنگ‌سازی و آموزش درست از آن جلوگیری کرد. همان‌طور که استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند مخرب باشد، مصرف بی‌رویه و بدون آگاهی از هوش مصنوعی نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: اما بُعد سوم، بسیار مهم‌تر از ابعاد قبلی است. هوش مصنوعی، یک فناوری راهبردی و بسیار پیچیده است که احتمال دارد مثل فناوری هسته‌ای، انحصار آن در دست کشورهای خاصی بماند و دیگران از چرخه رقابت و بهره‌مندی باز بمانند. این فناوری به‌قدری ارزشمند است که کشورهای پیشرفته برای حفظ برتری در آن، ممکن است حتی مانع دسترسی کشورهای دیگر شوند. از این‌رو، توسعه بومی هوش مصنوعی برای ما یک ضرورت است، نه یک انتخاب.

این استاد دانشگاه تأکید کرد: برای اینکه جامعه ما قربانی تبعات منفی هوش مصنوعی نشود، باید مردم را به مشارکت در این فناوری دعوت کنیم، نگاه سنتی به اقتصاد را کنار بگذاریم، و نخبگان، سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران را برای مشارکت در آینده‌ای دیجیتال ترغیب نماییم.

وی در ادامه به نگرانی‌های ژئوپلیتیکی و اخلاقی پیرامون آینده هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: ممکن است برخی کشورها تلاش کنند با بزرگ‌نمایی خطرات اخلاقی و امنیتی، مانع از دسترسی عمومی ملت‌ها به ظرفیت‌های علمی و اقتصادی هوش مصنوعی شوند. این شبیه همان سناریویی است که درباره فناوری هسته‌ای در جهان پیاده شد؛ یعنی با بهانه‌هایی مانند خطرات سلاح هسته‌ای، جلوی استفاده صلح‌آمیز کشورهای دیگر از انرژی هسته‌ای گرفته شد.

مهدیار اسماعیلی افزود: همان‌طور که در حوزه فناوری هسته‌ای، انحصارطلبی برخی کشورها باعث شد بسیاری از ملت‌ها نتوانند از منافع آن بهره‌مند شوند، احتمال دارد در حوزه هوش مصنوعی هم چنین مسیری در پیش گرفته شود. اگر این روند انحصارگرایانه پیش برود، ممکن است روزی برسد که فقط دو یا سه موتور هوش مصنوعی بین‌المللی باقی بماند و سایر کشورها عملاً اجازه ورود، توسعه یا رقابت در این عرصه را نداشته باشند.

احتمال انحصارگرایی در هوش مصنوعی

وی تأکید کرد: این وضعیت ممکن است از سازوکارهای انحصاری هم سخت‌گیرانه‌تر باشد؛ به‌گونه‌ای که فرآیندی مشابه «منع گسترش تسلیحات هسته‌ای» را درباره تولید موتورهای بومی هوش مصنوعی در دنیا دنبال کنند. همین نگرانی بود که موجب شد در کشور سازمان ملی هوش مصنوعی تأسیس شود تا نخبگان داخلی بتوانند سهمی در آینده این فناوری راهبردی داشته باشند.

این کارشناس حوزه اقتصاد در ادامه افزود: آنچه باید عمیقاً مورد توجه قرار گیرد، فرآیند بنیادین هوش مصنوعی یعنی تَگ‌گذاری داده‌هاست. هوش مصنوعی بر پایه داده‌هایی که در اختیار دارد، کار می‌کند؛ یعنی اطلاعات را با برچسب‌هایی مشخص تحلیل می‌کند و هنگام پرسش کاربر، پاسخ‌ها را بر اساس همان برچسب‌ها ارائه می‌دهد.

وی هشدار داد: اگر دنیا به سمت انحصار در تگ‌گذاری داده‌ها برود، خطر بزرگی در راه است. در آن صورت، هوش مصنوعی تنها پاسخ‌هایی را خواهد داد که بر اساس آن برچسب‌گذاری‌های خاص مجاز شمرده شده باشند و هیچ‌گاه پاسخ‌هایی که در آن چارچوب نیستند، به کاربر ارائه نخواهد شد. این یعنی شکل‌گیری یک نوع استعمار مدرن دیجیتال که قدرت تحلیل، انتخاب و آگاهی ملت‌ها را به نفع قدرت‌های انحصارگر کنترل می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به این نکته افزود: اگر برچسب‌گذاری‌ها یکپارچه، کنترل‌شده و جهت‌دار باشند، در واقع می‌توانند ذهن جهانیان را به سمتی هدایت کنند که خواست صاحبان فناوری هوش مصنوعی است؛ و این دقیقاً همان جایی است که اگر ما حضور نخبگان‌مان را فعال نکنیم، دچار عقب‌ماندگی و انزوا می‌شویم.

این استاد دانشگاه در پایان اظهار کرد: بنابراین بعد سوم از نگاه به هوش مصنوعی، یعنی خطر انحصار داده و الگوریتم، نه‌تنها مهم است، بلکه ضروری است در طراحی سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها و زیرساخت‌های آینده‌نگر کشور به آن توجه شود. باید با تقویت سازمان‌های ملی مرتبط، حمایت از نخبگان و توسعه بومی فناوری، سهمی در تولید و تفسیر داده‌ها داشته باشیم؛ در غیر این صورت در آینده نه چندان دور، مصرف‌کننده‌ای منفعل از الگوریتم‌های تحمیل‌شده دیگران خواهیم بود.

گفت‌وگو از سعید امینی