خانواده که نباشد، هویتی هم وجود ندارد و آدمی که دین ندارد یک منبع مهم هویت را ندارد

عطنا- سلسله نشست های تخصصی هویت و خانواده ایرانی با موضوع «آموزه های روانشناختی رمضان و هویت خانواده مسلمان» با حضور سخنران این نشست دکتر سید علی مرعشی، روانشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در بستر فضای مجازی برگزار شد‌.

دکتر سید علی مرعشی در ابتدای نشست با اشاره به این که منابع هویت چند مورد هستند، اظهار کرد: اولین مورد پدر است یعنی یک شخص بدون پدرش چه کسی است؟ در روانشناسی یکی از نظریه پردازان هویت به نام اریک اریکسون، دچار بحران هویت بود به خاطر این که پدرش را نمی‌شناخت‌ و این مسئله در حال حاضر در برخی جوامع شیوع پیدا کرده است و خیلی از افراد پدر خود را نمی شناسند. منبع دوم خانواده و بعد از آن جنسیت و ملیت، قومیت، دین، شغل، موفقیت و... است‌. در رابطه با هویت جنسی نیاز است توضیح دهم که فرزند انسان وقتی به دنیا می آید، تا هنگام بزرگ شدنش، چند مرحله رشد روان‌شناختی را طی می کند‌.

این دکتر روان‌شناس در ادامه بیان کرد: مرحله اول گیرندگی غیرفعال یا به اصطلاح مرحله دهمی اول است که مرکز توجهات کودک به دهانش است و چون بدون کمک نمی‌تواند شیر بخورد، به آن غیرفعال می گویند. کمی که بزرگتر می شود، این مرحله تبدیل به گیرندگی فعال می شود و خودش می تواند شیر را به دست آورد ولی هنوز نیز مرکز توجهات دهان است. کم کم کنترل عضلات به ویژه عضلات لگنش را به دست می آورد و یاد می گیرد ادرار خود را کنترل کند‌. در اینجا مرکز توجهات بچه به جای دهنش، مخرجش است. تا این مرحله بچه های دختر و پسر باهم تفاوتی ندارند و یک جور پیش می روند اما در مرحله چهارم راه دخترها و پسرها از هم جدا می شود‌ که به اصطلاح به آن مرحله آغاز تشخيص هویت جنسی یا مرحله تناسلی پنهان می گویند که در حدود ۴ سالگی شروع می شود. از ۴ سالگی به بعد، آدم نقاشی شده توسط کودکان علائمی دارد که جنسیتش مشخص است. پس کودک کم کم هویت جنسی خود و تفاوت‌های جنسیتی دیگران را تشخیص می دهد. این مرحله تا دوران نوجوانی ادامه دارد که قبلا تا ۱۸ سالگی بوده اما در روزگار ما شاید تا ۲۵ سالگی هم ادامه پیدا کند و این دوره متأسفانه طولانی شده است.

وی گفت: از مشخصات دوره چهارم این است که پسرها دو ویژگی پیدا می کنند. یکی حالت تهاجمی و کله شقی و دوم تمایل به تصاحب همۀ زنان دنیا‌ در آن ها به وجود می آید. دخترها نیز دو ویژگی دیگر پیدا می کنند. یکی حس مادرانه شدید نسبت به مثلا عروسک یا حیوان، و دیگری تمایل به جلب توجه همه مردان دنیا است. اگر فرد موفق شود که از مرحله چهارم به مرحله پنجم رود‌، وارد مرحله کمال هویت جنسی یا مرحله تناسلی می شود. در اینجا که فرد دیگر بالغ شده است، اگر مرد باشد آن حالت تهاجمی و کله شقی اش تعدیل می شود و آن را برای مواقع واقعا ضروری نگه می دارد و تمایلاتش به تصاحب همه زنان دنیا به تمایل به تصاحب یک زن تبدیل می شود، که آن همسرش است. در اینجا فرد کامل شده و مراحل رشد را به طور کامل طی کرده است. اگر هم زن باشد، آن حس مادرانه شدید افراطی که حتی به عروسک نیز ممکن است وجود داشته باشد، تعدیل می شود و روی فرزندان متمرکز می شود و تمایلش به جذب همه مردان دنیا نیز به تمایلش به جذب فقط یک مرد تبدیل می شود، که آن هم همسرش است. پس در اینجا نیز این زن کامل شده و به هویت جنسی تمام عیاری رسیده است.

ناکامی باعث افسردگی می شود

دکتر مرعشی سپس با تاکید بر این که هر کدام از این مراحل پنج‌گانه که مطرح شد، اگر به آن ها بی توجهی یا توجه افراطی شود، فرد در آن دوره متوقف می شود و به دوره های بعدی نمی رود و رشد روانشناختی اش مختل می شود، افزود: ۴ مرحله اول بین انسان و سایر پستانداران مشترک بود اما دوره پنجم که کمال هویت جنسی بود، مخصوص آدمیزاد است. اگر مثلا در دوره دهانی به خوردن نوزاد توجه نشود، یا مثلا به صورت افراطی به کودک شیر دهند‌، پس او در این مرحله باقی می ماند و درهنگام بزرگسالی مرکز توجه اون دهانش خواهد بود که مثلا باید آدامس بجود، پرخوری کند یا سیگار بکشد و غیره. در دوره عضلانی یا سوم نیز اگر بخواهند او را به خاطر کنترل کردن دستشویی اش اذیت کنند یا او را کاملا به حال خود رها کنند، در این دوره خواهد ماند و تبدیل به یک آدم خسیس یا بی نظم می‌شود. در دوره چهارم نیز اگر به این نیازها توجه افراطی یا کاملا بی توجهی شود، فرد به دوره پنجم نخواهد رسید‌. مثلا برای  تمایل جنسی پسرها که در دوره نوجوانی به وجود می آید، برخورد می شود و می خواهند آن را سرکوب کنند و برای کودکان سوالات جنسی به وجود می آید و حرف هایی می زنند که اگر تو دهن آن ها بزنیم در این دوره متوقف می شوند پس باید این ها مدیریت شوند و با والد همجنس خود در این باره باید صحبت کنید.

وی گفت: البته نباید توجه افراطی به این نیاز شود، و رها شوند تا هر کاری دلش می خواهد انجام دهد، چون باز هم در این دوره باقی خواهد ماند. یعنی اگر نوجوان خویشتن داری جنسی را در دوره چهارم یاد نگیرند، پس در آن متوقف می شود. در دوره پنجم نیز بقیه انرژی روانی فرد، صرف سازندگی، خلاقیت، پیشرفت و موفقیت او می شود. اما اگر در مرحله ۴ باقی بماند، انرژی زیادی را صرف مسائل جنسی و پرخاشگری خواهد کرد و تمام پتانسیل هایش به ظهور نخواهد رسید و آن چیزی که می‌تواند شود، نخواهد شد. وقتی فرد پیر می شود، و دیگر توان پرخاشگری و تصاحب همه زنان را ندارد ولی تمایلش را دارد، افسرده می شود. ناکامی باعث افسردگی می شود و هرچه جلوتر رود، افسرده تر می شود. از دلایل دیگر نیز می توان به این اشاره کرد که چون پتانسیل هایش را نتوانسته به ظهور رساند و هم سن های او بهتر پیشرفت کرده اند، این نیز افسرده اش می کند. پس در اوج افسردگی از دنیا می رود‌.

یکی از تمرینات خوب برای خویشتن داری، روزه است

این روان‌شناس با گفتن این که در مورد یک خانم نیز همین گونه است، افزود: در دوره چهارم به او یاد نداده اند که می توانی با مادرت در مورد مسائل جنسی مشورت کنی و حرف بزنی و بعد از این که سنش بالا می رود و دیگر قدرت جلب توجه مردان را ندارد، افسرده می شود و چون نتوانسته وظایف مادری اش را به خوبی انجام دهد و عواطف مادری اش را روی فرزندانش متمرکز کند‌، پس می‌بینید خانواده محکمی هم تشکیل نداده و رابطه قوی ای با همسرش ندارد. همه این عوامل او را افسرده و بی هویت می کند. در حالی که اگر یک خانمی وارد مرحله پنجم شود، بقیه نیرو روانی خودش را صرف سازندگی، موفقیت، خلاقیت و کسب هویت می کند. پس یکی از لوازم پیشرفت، موفقیت، کسب هویت و سلامت روانی، خویشتن داری یا (self-control) بوده که یکی از تمرینات خوب برای خویشتن داری، روزه ماه مبارک رمضان است. خداوند در سوره بقره آیه ۱۸۳ فلسفه روزه را بیان کرده و فلسفه آن پرهیز کاری است. وقتی انسان تشنه است و آب خود را نمی خورد و زمانی که گرسنه است و غذای خود را نمی‌خورد، پس نخوردن مال مردم برایش آسان تر می شود. البته به شرطی که عوامل دیگری نیایند و اثر مثبت روزه را از بین نبرند. ممکن است روزه اثر مثبتش را بگذارد ولی انسان، عادت ها و عوامل دیگری در سبک زندگی اش وجود داشته باشد که اثر روزه را خنثی کنند. برای همین است که قبول شدن روزه یک شرایطی دارد و تقوا را به طور کامل باید رعایت کند.

تبیین عصب شناسی روزه و ارتباط آن با خویشتن داری

وی خاطرنشان کرد: روزه به عنوان تمرین خویشتن داری یک تبیین عصب روان‌شناسی هم دارد. ما انسان ها در جلو مغز خود یک قسمت به نام ناحیه جلو پیشانی داریم. این ناحیه فقط در ما انسان ها پیشرفته است و حیوانات این را ندارند. این ناحیه نقش های دیگری دارد؛ ازجمله قدرت خویشتن داری که به همین دلیل است ما می توانیم یک سری آداب را رعایت کنیم، تمایلات خود را مهار کنیم و فقط اجازه دهیم جایی بروز کنند که به صلاح است. یکی از اشکالات مصرف الکل همین است که حرکت ناحیه جلو پیشانی را خنثی می کند و ترمز را از آدم می گیرد. آدم های الکی گاهی بسیار پرخاشگر هستند و در خانه همسر خود را کتک می زنند و یا تهاجم های جنسی می کنند و رفتار های تکانشی از آن ها سر می زند پس این باعث می شود اختلاف، کینه و دشمنی اتفاق افتد. اگر ناحیه جلوپیشانی نبود، ما انسان ها نیز تمدنی نداشتیم چون نمی‌توانستیم یک سری آداب و قواعد را رعایت کنیم. یکی از ویژگی های نواحی مختلف مغز این است که وقتی از آن ها کار کشیده می شود، تسهیل و کارآمد می شوند ولی اگر از آن ها استفاده نشود، تحلیل می روند و کارآمدی آن ها پایین می آید. چون در روزه انسان ها خویشتن داری می کنند و از مبطلات روزه اجتناب می کنند، به نحوی خویشتن داری را تمرین می کنند و روزه هر ساله تکرار می شود تا این امر تکرار شود و ما قوی تر شویم.

دکتر مرعشی با اشاره به آزمایش مارشملو توسط والتر میشل در سال ۱۹۷۰ و بر اساس این که قدرت تعویق کامیابی در این آزمایش تبدیل به یک سازه در روان‌شناسی شد که نسبتا هم مهم است‌، بیان کرد: نتیجه ای که این پژوهشگران گرفتند این بود که ما می‌توانیم بر اساس این که یک انسان چه میزان قدرت تعویق کامیابی دارد، موفقیت و سلامت او را در زندگی پیش‌بینی کنند. این قدرت تعویق کامیابی کاملا به توانمندی ناحیه جلو پیشانی مربوط می شود که روزه این تمرین را برای ما ایجاد می کند. پس انتظار داریم آدم هایی که روزه می گیرند، آدم های موفق تری باشند و می دانیم که انساس های موفق احساس هویت بهتری می کنند. البته ماجرایی نیز در قرآن مطرح شده است که این قدرت تعویق کامیابی را در ماجرایی به آزمایش گذاشتند که البته این آزمایش در قرآن کمی کاملتر از آزمایش مارشملو است و آن داستان طالوت است.

جنبه هویت بخشی جلسات قرآن در ماه رمضان

او با اشاره به این که گاهی به شخصی می گوییم که سیگار کشیدن ضرر دارد ولی فرد می گوید که دوست دارد و نمی تواند بر تمایل خود غلبه کند، ادامه داد: باید دید که قدرت تعویق کامیابی اهمیت شخصی، خانوادگی و اجتماعی اش چیست. خیلی از چیزهای ما انسان ها بر اساس این قدرت، قابل پیش بینی است و تعیین می شود. برای همین روزه به ما قدرت موفقیت و انجام کارهای بزرگ را می دهد. اما روزه مکمل هایی دارد و خودش تنها نیست. می دانید که در دعاهای مبارک ماه رمضان ما مرتب به قرآن اشاره می کنیم و رسم است که مردم بسیار قرآن را ختم می کنند‌ و به خاطر نزولش در این ماه جایگاه ویژه ای دارد. از مکمل های دیگر روزه، حج است و ظاهرا ارتباطی بین ماه ذی الحجه، رمضان و عبادت حج و روزه وجود دارد که در ادامه خواهم گفت.

این روانشناس ادامه داد: مسئله بعدی شب قدر است و آن شب های احیا و شب زنده داری های تا صبح‌ و مکمل آخر نیز زکات فطره است‌ و تا زمانی که پرداخت نشود، روزه قبول نیست. بی هویتی انسان را متلاطم و بی قرار می کند. وقتی که انسان در یک جمع همسو قرار گرفت و با هم دیگر مشغول یک کار واحد شدند، این احساس نیاز و تعلق به گروه تأمین می شود و این هویت است. یکی از منابع هویت، دین است. آدمی که دین ندارد یک منبع مهم هویت را ندارد و این هویت در جلسات قرآن فراهم می شود وعیار بالایی از یاد خدا هم وجود دارد، همچنین معاشرت با اهل ایمانی که خود انسان های آرامی هستند، عامل آرامش است. چیزی که در اینجا مد نظر ما قرار دارد جنبه هویت بخشی این جلسات است که در ماه رمضان برگزار می شود.

رابطه بین حج و روزه

وی در ادامه نشست با بیان این که ظاهرا رابطه ای بین حج و روزه وجود دارد و بر اساس حدیثی از شیخ طوسی به نقل از امام باقر(ع) گفت: روزه و حج آرامش بخش دل ها هستند. خیلی کارها می توانند آرامش بخش باشند اما باید دید چه علتی داشته که این دو گلچین شده و در این حدیث آمده است. گویا روزه ماه رمضان، مقدمه حج و حج نیز ادامه و مکمل روزه است. در روایتی که مرحوم کلینی از امام صادق نقل کرده آمده است که هرکس در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا ماه رمضان بعد آمرزیده نخواهد شد مگر این که به عرفات برود. در سفارشی که مرحوم قمی از امام باقر(ع) نقل می کنند، آن هایی که نمی توانند به حج روند ولی بخواهند در ثواب آن شریک شوند، می‌توانند در دهه اول ذی الحجه نمازی را بخوانند که و واعدنا نام دارد. شاهد چهارم نیز که نشان دهد بین حج و روزه رابطه ای وجود دارد، این است که روزه دار و حاجی در هردو عبادت، مهمان خدا حساب می شوند. ظاهرا مهمانی دوم تکمیل کننده مهمانی اول است. شاهد پنجم این که برخی کاستی های ناخواسته ای که در اعمال حج پیش می آید، کفاره اش روزه است. حج نیز مثل روزه یک منبع هویت است‌. مسلمان ها با همه نژاد ها، رنگ ها، زبان ها و غیره حول محور یک هویت واحد به اسم هویتی دینی جمع می شوند و عمل واحدی را انجام می دهند که به آن ها هویت می دهد و می فهمند که چه هستند. الان همه مسلمانان دنیا روزه هستند و این هویت می‌بخشد و می فهمیم که هستیم.

تأمین هویت خانواده با خویشتن داری

مرعشی با بیان این که سعی کرده تا از جنبه های مختلف اهمیت روزه را در هویت بخشی به خانواده بازگو کند، تأکید کرد: در برخی جوامع منابع هویت از بین رفته است، انسان ها تنها هستند و خانواده ای ندارند. خانواده که نباشد، هویتی هم وجود ندارد. وقتی هویتی نباشد، انسان ها احساس ارزشمندی و خوشبختی نمی کنند‌ و افسرده هستند. خانواده در این جوامع از بین رفته چون قدرت خویشتن داری نبوده است. افراد از رنسانس به این طرف تلاش کردند که به آدم ها بگویند هرکاری دلشان می خواهد انجام دهند. این گونه قدرت خویشتن داری را از انسان ها گرفتند و آدم ها گرفتار لیبرالیسم جنسی و بی بند و باری جنسی شدند.  وقتی زن و شوهر به هم دیگر از لحاظ جنسی متعهد نباشند، خانواده از بین می رود و معنا و مفهومی ندارد. در برخی جوامع دیگر نیز خانواده ظاهرا باقی مانده ولی کارکرد خود را از دست داده است. مثلا در برخی از آن ها زن و شوهر باهم رستوران می روند و غذا می خورند ولی هرکس دنگ خود را حساب می کند و حتی تعهد مالی به هم دیگر ندارند و پیوستگی بین آن ها وجود ندارد. یا مثلا از بچه ها مراقبت نمی کنند و در ۱۸ سالگی آن ها را به دست قانون می سپارند برای همین است که انسان ها تنها می شوند. براساس آمار، درصد افسردگی در سوئد بیشتر از بنگلادش است که بیشترین آمار کارتن خواب را در جهان دارد. علت وجود آمار افسردگی بالا در چنین کشوری نبود خانواده است‌. هویت خانواده را با ابزار مختلفی می شود تأمین کرد که یکی از آن ها قدرت خویشتن داری است تا خانواده منسجم شود و با تمرین منسجم روزه می شود این را انجام داد.

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام