رسانه‌ها وضع دنیا را بدتر از آن چیزی که هست بازنمایی می‌کنند

• محمد ایزدی یونسی

کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی با عنوان «بازنمایی اخبار؛ تبیینی شناخت شناسانه»، سه­‌شنبه 29 مهر ماه در تالار مجازی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

به گزراش عطنا، این کرسی با حضور دکتر سید مرتضی مردیها، دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، به عنوان ارائه‌دهنده این ایده‌ علمی، دکتر سید جمال الدین اکبرزاده جهرمی، استادیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، به عنوان منتقد داخلی، دکتر اکبر نصراللهی رئیس دانشکده ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، به عنوان منتقد بیرونی و ابوالفضل امانیان به عنوان دبیر کرسی، به صورت مجازی برگزار شد.

شروع دنیای مدرن؛ محاکات ذهن از عین

سید مرتضی مردیها، ارائه‌ی خود را با اشاره به نحوۀ شروع دنیای مدرن، این‌گونه آغاز کرد: «شروع دنیای مدرن، منظورم مدرنیته متقدم هست، هم در سویۀ دانشمندان یا حداقل کسانی که ما بیشتر به عنوان دانشمند آن­ها را می‌­شناسیم و هم در سویۀ کسانی که بیشتر به عنوان فیلسوف آن­ها را می‌شناسیم، با نوعی تردید در محاکات ذهن از عین آغاز شد یا همراه بود».

دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به نقش «واسطه» در دریافتی که ما از رسانه‌ها داریم، گفت: «اگر ما بپذیریم که رسانه و کل چیز­هایی که ما از رسانه دریافت می­‌کنیم و مشخصاً اخبار رسانه، چیزی است که ما با یک واسطه آن­ را دریافت می‌­کنیم، این واسطه می‌­تواند دخالت‌هایی کند و آن چه که به ما عرضه می‌­کند، آن چیزی نباشد که در واقعیت است. در مورد رسانه هم تردید ایجاد می­‌شود و البته ایجاد هم شده».

مردیها با اشاره به اینکه در ابتدای اختراع رادیو و یا چاپ روزنامه، مردم به این دو رسانه اعتماد کامل داشتند ولی بعد از گذشت زمان از این اعتماد کاسته شد، در مواجهه با اینکه آیا رسانه­‌ها می­‌توانند واقعیت را بیان کنند یا نه، چند انتقاد مطرح کرد و گفت: «اولین و معروف‌ترین آن­ها، این نظام‌های بستۀ سیاسی است که به صورت سیستماتیک در کار اخبار ممیزی صورت می­‌دهند و این روشن‌تر از آن است که بخواهیم درباره‌­ی آن بحث کنیم. مورد دوم، این بوده که ابزارهای رسانه­‌ای از صاحبان قدرت و ثروت پول می­‌گیرند، امکانات می­‌گیرند، حمایت می­‌گیرند و متقابلاً در جهت منافع آن­ها مطالبی را مطرح می‌کنند».

مردیها در همین باره ادامه داد: «مورد سوم، که شاید همین مورد اول و دوم باشد در شکل تا حدی پیچیده­‌تری که در بعضی نظریات متأخرتر و نمی­‌دانم پساساختاری و واکاوی و از این جور بحث‌ها مطرح بود، این است که ما یک کلیتی داریم به نام نظام موجود و نظام مدرن که محصول مجموعه­‌ای از روابط قدرت است و کلیۀ نهادهایی که برای این مجموعه در داخل این مجموعه کار می‌­کنند، یک ظاهر دارند و یک باطن و ما نباید گول ظاهر را بخوریم؛ ظاهر قضیه این است که مثلاً علم در کار کشف حقایق است، دموکراسی در کار تصمیم­‌گیری با نظر به رضایت و عقاید عامه­‌ی مردم و بر همین اساس دادگاه و نمی‌­دانم حقوق بشر و این­ها».

او ادامه داد: «این­ها تجلیاتی هستند از یک مجموعه و آن مجموعه چیزی نیست جز برایند روابط قدرت و بروز ابزارها و اشکالی که قرار است آن روابط قدرت را دوام دهد و پایدار کند؛ چیز­هایی است که ظاهر درستی دارد ولی باطنش چیزی نیست جز تقوی‌کننده قدرت. بنابراین، به رسانه هم باید این‌گونه نگاه کرد که چیزی است که همین روابط قدرت را بازتولید می­‌کند».

عواطف انسانی بر گزارش انسان از واقعیت اثر می‌گذارد

مرتضی مردیها، دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره بر مفهوم تقدم تئوری بر تجربه اظهار داشت: «تقدم تئوری بر تجربه می­‌گوید، شما وقتی نگاه می­‌کنید و مشاهده خود را گزارش می­‌کنید، در مقام یک گزارشگر بی‌طرف هستید ولی بدون اینکه شاید خودتان خبر داشته باشید، آموزشی که دیده‌اید، دانشی که شما دارید یا گرایشی که شما بر فلان نظریه یا فلان دانشمند دارید، در اینکه چه چیزی می­‌بینید تأثیر می­‌گذارد».

مردیها در ادامه‌ی بحث با اشاره به تأثیر عواطف انسان در چیزی که برداشت می­‌کند، افزود: «وقتی شما دارید از یک واقعیتی گزارش می‌­دهید، بسته به اینکه نسبت به آن موضوع علاقه داشته باشید، محبتی داشته باشید یا برعکس، این­ می­‌تواند گزارش شما را غیر واقع‌بینانه کند».

دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به قانون تاکمن که یکی از مورخان آمریکایی است، ادامه داد: «او می­‌گوید چیزی حدود پنج تا ده برابر حوادث منفی، از طریق رسانه‌ها بیشتر انتقال پیدا می­‌کند».

اخبار بد، مصرف‌کنندۀ بیش‌تری دارد

او در ادامه با فرض بر درست بودن قانون تاکمن، بحث را اینگونه ادامه داد: «ادعا این است که مشتریان خبر که عموم مردم هستند، اخباری را بیشتر از اخبار دیگر دوست دارند و چه بسا مقادیر قابل توجهی از آن جهت‌گیری‌­هایی که در تولیدات رسانه­‌ای وجود دارد، ناظر بر این تمایل مصرف­‌کننده است. این تمایل چیست؟ این است که بشر یک میل ذاتی به هیجان، تنوع و چیزهایی از این قبیل دارد و خبری که ناظر بر این­ها باشد، برایش جذابیت بیشتری دارد؛ از طرفی اخباری که تنوع، جذابیت، هیجان و چیزهایی از این قبیل دارند، بیشتر اخبار بدی هستند».

مردیها در همین باره افزود: «اشتیاق انسان­‌ها به اینکه یک چیزی که، یک مرتبه از ناکجا دربیاید و خبری هیجان‌انگیز باشد، به صورت غیرمستقیم آن­ها را به اینکه طالب خبرهای بد باشند، متصل می­‌کند».

مرتضی مردیها با بیان اینکه، مردم معمولاً آن چیزهایی را که دارند حق خودشان می‌­دانند و به آن چیزی که ندارند بیشتر توجه می­‌کنند، گفت: «خود این کافی است تا ما دوست داشته باشیم که وقتی تلویزیون یا رادیو را باز می­‌کنیم، گزارش‌دهنده بگوید این بد است، آن خراب است، این نابود است و آن از دست رفته است و این ما را راضی‌تر می­‌کند و اگر کسی بیاید بگوید که نه، اوضاع خوب است و فلان، بسیاری از ما نگاه منکرانه‌­ای به آن می‌­کنیم».

او افزود: «این حالت عمومی، مورد استفاده بسیاری از سیاست‌مداران، مبارزان سیاسی یا منتقدان سیاسی و یا حتی روشنفکران قرار می‌­گیرد که به ما بگویند که فکر نکنید این یک عیب اخلاقی است، نخیر این در واقع خیلی خوب است و شما به عنوان انسان اخلاقی، انسان فعال و شهروند متعهد همواره باید انتقاد کنید».

رسانه‌ها، بنگاه اقتصادی هستند

سید مرتضی مردیها در ادامه به نتیجه­‌گیری از آخرین مواردی که ذکر کرد، پرداخت و تصریح کرد: «مجموعه این­ها چه نتیجه‌ای می‌­دهد؟ نتیجه می­‌دهد آن کسی هم که در مقام تولید خبر است از یک طرف به ذائقه‌­ی عامه نگاه می­‌کند و از طرف دیگر به تبلیغات سیاسی در این زمینه نگاه می­‌کند و احساس می‌کند وظیفه­‌اش این است که اخبار این‌چنینی را تقویت کند».

دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، بخش اول سخنانش را این‌گونه به پایان رساند: «در مورد این موضوع که رسانه تا چه حد از واقعیت محاکات دارد، یک بحث مهم توجه به ذائقه­‌ی عامه مصرف‌­کنندگان است و اینکه رسانه‌­ها به دلیل اینکه یک بنگاه هستند، یک بنگاه اقتصادی هستند، در نهایت طلب مشتری و رضایت مشتری برای آن­ها مهم است و این عامل مهمی هست که بسیاری از رسانه­‌ها را به سویی می­‌کشد که دنیا را بسیار بدتر از آن چیزی که فی‌­الواقع است، بازنمایی کنند».

خوب یا بد بودن خبر امری نسبی است

دکتر اکبر نصراللهی، رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، که در مقام منتقد بیرونی در این کرسی حضور داشت، صحبت‌های خود را با انتقاد از بخش طرح مسئله­ مقاله دکتر مردیها آغاز کرد و گفت: «در طرح مسئله ایشان باید، مسئله خود را بگویند یا سؤال‌شان را مطرح کنند، در طرح مسئله­‌ی ایشان، بدون اینکه به کلمات قبلی استناد شود، کل آورده­‌ی مقالۀ خودشان را به تعبیر خودشان گفتند».

نصراللهی در ادامه با اشاره به «ارجاع درون متن» مقاله دکتر مردیها، اظهار کرد: «در صفحات مختلف من مطالبی را دیدم که ارجاع درون متنی آن­ها دقیق و کامل نیست، برخی مطالب نقل شده که در واقع مشخص نیست از چه کسی است و برخی موارد هم نادرست نقل شده و یا آدرس دقیقی ندارد».

رئیس دانشکده ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، با اشاره به آن بخش از سخنان دکتر مردیها که «بر جذاب‌تر بودن اخبار بد» تأکید داشت، به نقد این نظر پرداخت و تصریح کرد: «یعنی چه که اخبار جذاب و پُر مشتری بیشتر شانس اشتمال بر اخبار بد را دارند؟ اخبار جذاب و پُر مشتری ممکن است از نظر من یک چیزی باشد و از نظر شما چیز دیگری باشد و این­ها نیاز به تعریف عملیاتی دارد و در حال حاضر نسبی هستند».

در ادامه دکتر نصراللهی به انتقاد از روشی که دکتر مردیها برای مقالۀ خود ذکر کرده بود یعنی «روش تحقیقی تجربی»، پرداخت و گفت: «من فکر می­‌کنم که در ادبیات روش تحقیق ما چیزی به نام روش تحقیقی تجربی نداریم».

وی در همین باره افزود: «به نظر می‌­رسد که کار جناب آقای دکتر مردیها در واقع به نوعی تحلیلی توصیفی و روش‌شان احتمالاً میدانی است و روش تحلیلی تجربی ندارند».

اکبر نصراللهی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به مفهوم بازنمایی در مقالۀ دکتر مردیها، اضافه کرد: «باز هم تأکید می­‌کنم، بستگی دارد بازنمایی را شما چه تعریف می­‌کنید؛ اگر بازنمایی را دست­کاری کردن تعریف کنیم که تعریف غالب هم همین هست، خود این اختلال در پیام است و اینطور نیست که ما اگر مثلاً به تبعیت از ذائقه مشتری گرایش داشته باشیم، این امر اختلال ایجاد کند».

در بخش‌هایی از این کرسی به دلیل مشکلی که به ارتباط دکتر نصراللهی مربوط بود، صدای ایشان با مشکل در پخش همراه شد.

عنوان مقاله بیش از اندازه کلی است

پس از نصراللهی، دکتر سید جمال­‌الدین اکبرزاده جهرمی، استادیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در مقام منتقد داخلی، نکات و مطالب خود را بیان کرد.

اکبرزاده جهرمی با بیان اینکه عنوان مقاله دکتر مردیها بیش از حد کلی هست، سخنان خود را آغاز کرد و این‌گونه ادامه داد: «اگر کسی عنوان مقاله شما را ببیند متوجه نمی‌­شود که تِم اصلی موضوع چیست».

اکبرزاده جهرمی با اشاره به مسئلۀ «ارجاع در متن» که دکتر نصراللهی هم به آن اشاره کرده بود، گفت: «خیلی از گزاره‌ها بدیهی آمده ولی فکتی (fact) برای آن­ها نیامده است؛ مثلاً همین که رسانه­‌ها بیشتر خبر منفی تولید می­‌کنند».

وی در ادامه ضمن بیان موافقت خود با ایده‌­های اصلی مقاله، تصریح کرد: «من با ایده­‌های اصلی مقاله و کلیات آن موافقم و کاملاً حرف درستی است و با شرایط امروز ما هم انطباق دارد. ولی این­ها نیاز دارند به اینکه با یک ادبیات غنی که در این حوزه وجود دارد پشتیبانی شوند».

ذکر روش انجام تحقیق لزومی ندارد مگر در مواردی خاص

در ادامۀ کرسی، مرتضی مردیها در پاسخ به انتقاد­های مطرح شده از سوی نصراللهی و اکبرزاده جهرمی، مطالبی را بیان کرد. او در پاسخ به انتقاد کامل نبودن مقالۀ خود گفت: «دوستان مطالبی راجع به اینکه چه چیزهایی باید به این مقاله اضافه می‌­شد را مطرح کردند که من گمان می‌­کنم آن را به یک کتاب سیصد چهارصد صفحه‌­ای تبدیل می‌­کرد».

مردیها در پاسخ به انتقاد از روش‌شناسی بیان کرد: «عموم بزرگان عالم و اساتید دارند کتاب می‌­نویسند و ما کتاب­‌های آن­ها را می­‌خوانیم و مطلقاً هم در مقدمۀ کتاب نمی­‌نویسند که روش من این بود یا آن بود».

مردیها با اشاره به توجه دو منتقد بر متن مقاله به جای سخنان مطرح‌شده در کرسی، اظهار کرد: «من تصورم این بود که اینجا بیشتر از اینکه روی مقاله و آن چیزهایی که مقاله از منظر یک نشریه دانشگاهی برایش قابل قبول است، متمرکز شویم، به اصل سخنان متمرکز می‌شویم».

بازنمایی یک نوع انتقال دادن است

سید مرتضی مردیها سپس به انتقاد دکتر نصراللهی نسبت به مفهوم بازنمایی در سخنان خود پرداخت و آن را این‌گونه پاسخ داد: «نه! از نظر من بازنمایی به معنای دست‌­کاری نیست؛ ببینید، بازنمایی یعنی اینکه من در مقام شخصی که هستم، به شما چیزی را انتقال دهم که در جای دیگری وجود دارد».

او در این باره افزود: «چه بسا در بسیاری از موارد در خودآگاهی خودم هم این هست که دارم صادقانه این کار را انجام می­‌دهم». به طور کلی مردیها مقصود خود از بازنمایی را نه دست­‌کاری بلکه یک نوع انتقال دادن، که می­‌تواند دچار اعوجاج شود، دانست و ادامه داد: «این اعوجاج هم می­‌تواند گریزپذیر باشد و هم گریزناپذیر».

اهمیت توازن در دو مفهوم اثرگذاری و اثرپذیری

اکبر نصراللهی، در جمع‌­بندی جلسه با اشاره به مطالب دکتر مردیها در مورد رسانه، کنشگران و مخاطب، گفت: «به نظر می­‌رسد شما در مورد رسانه، کنشگران مختلف و مخاطب فقط به اثرپذیری رسانه توجه و عنایت داشتید، که من تأکیدم بر این هست که به بحث توازن اثرپذیری و اثرگذاری، هر دو توجه بفرمایید».

پس از صحبت‌های نهایی نصراللهی، ابوالفضل امانیان دبیر کرسی بار دیگر فرصت را به دکتر مردیها داد تا به نکات نصراللهی پاسخ بدهد اما مردیها با بیان اینکه جواب این سخنان را قبلاً داده‌­اند­، افزود: «ممکن است پاسخ من مورد قبول نباشد ولی پاسخ من همان است، انگیزه‌­ای برای تکرارش ندارم و انگیزه­‌ای برای عقب­‌نشینی هم ندارم».