تحصیل رایگان؛ رویا یا واقعیت؟

بر اساس اصل 30 قانون اساسی؛ دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد، در ادامه گزارشی در این رابطه می‌خوانیم:

به گزارش عطنا به نقل از خراسان، به آغاز سال تحصیلی که نزدیک می شویم دغدغه های  مسئولان مدارس و والدین هم شروع می شود. مدیران فکر تامین مخارج و تجهیزات مدرسه هستند و والدین به دنبال آماده کردن وسایل و ابزار مورد نیاز تحصیل و البته پرداخت رقمی که مدرسه با عنوان کمک به مدرسه تعیین می کند. با وجود تاکید مسئولان مبنی بر این که نباید هیچ اجباری برای پرداخت پول وجود داشته باشد در عمل والدین راهی جز پرداخت ندارند.

«بر اساس اصل 30 قانون اساسی؛ دولت موظف است وسایل آموزش وپرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد». حال ماجرای این روزهای مدارس و هزینه های متعددی که خانواده ها برای تحصیل فرزندانشان پرداخت می کنند آیا با این اصل قانون اساسی در تعارض است؟ آیا آموزش رایگان رو به زوال است؟ آیا موضوع آموزش رایگان با آن چه تحت عنوان کمک یا مشارکت خانواده ها در اداره مدارس نام برده می شود، تعارض دارد؟ و  پرسش های دیگری که گزارش پیش رو  آن را مورد بررسی قرار داده است.

حتی قسطی! باید پرداخت کنید

مادر یکی از دانش آموزان که فرزندش در مقطع متوسطه اول در منطقه 3 تهران تحصیل می کند گفت: برای ثبت نام دخترم 500 هزار تومان پرداخت کردم. برای آن به من رسید دادند و گفتند این رقم توسط انجمن اولیا و مربیان تعیین شده است. مادر دیگری که فرزندش در مقطع ابتدایی در منطقه 14 تحصیل می کند با بیان این که تاکنون 200 هزار تومان پرداخت کرده است، اظهار کرد: هزینه ثبت نام در مدرسه، 400 هزار تومان است که البته گفتند می توانید آن را در دو قسط بدهید وقسط بعدی هم در زمان دریافت کارنامه در پایان سال است.

وی ادامه داد:اصولا مطلبی مبنی بر این که پرداخت این رقم اختیاری است گفته نشد و من سال قبل هم همین رقم را پرداخت کردم. وی گفت: مدیر مدرسه به والدینی که به پرداخت این رقم معترض بودند توضیح می داد که دولت پولی به مدرسه نمی دهد و پول آب، برق، گاز و برخی از معلم های مدرسه با کمک های مردم تامین می شود و اگر این پرداخت ها نباشد عملا مدرسه در تامین هزینه های جاری هم می ماند.پدر دانش آموز دیگری که فرزندش در کرج تحصیل می کند با اشاره به پرداخت 600 هزار تومان در آغاز سال گفت: مسئولان مدرسه تاکید داشتند ثبت نام فرزندم در قبال پرداخت این رقم است البته آن را قسطی هم دریافت می کنند.

ناچاریم پول بگیریم

مدیر یکی از مدارس دوره متوسطه در تهران برای دریافت پول از والدین استدلال خود را دارد. نجار گفت: اصولا آموزش و پرورش باید برای سال تحصیلی به مدارس سرانه پرداخت کند تا ما بتوانیم هزینه های جاری را از طریق آن تامین کنیم اما هر سال به دلایل مختلف این رقم یا پرداخت نمی شود یا آن قدر کم است که اصلا نمی توان آن را به حساب آورد. بنابراین ناچار هستیم از کمک والدین استفاده کنیم تا اجازه ندهیم به کیفیت آموزش و شرایط محیطی مدرسه خدشه ای وارد شود. وی  تاکید کرد: البته ما والدین را مجبور به پرداخت نمی کنیم وبه ویژه اگر از وضعیت زندگی دانش آموزی مطلع باشیم که توان پرداخت ندارد، به هیچ عنوان پولی از والدین دریافت نمی کنیم. اما در دیگر موارد چاره ای جز کمک گرفتن از مردم نداریم.

آموزش  باید رایگان باشد

«بر اساس اصل 30 قانون اساسی؛ دولت موظف است وسایل آموزش وپرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.» این موضوع یکی از اصول مهم قانون اساسی است. مسئله ای که به نظر می رسد به واسطه شرایط اقتصادی کشور و پرداخت نشدن سرانه دانش آموزی عملا فراموش شده است به نحوی که اگر نخواهیم بگوییم در تمام مدارس، در بیشتر مدارس خبری از تحصیل رایگان نیست و والدین مجبور هستند مبالغی را در قالب مشارکت در امور مدرسه پرداخت کنند.

این جاست که این سوال ذهن ها را درگیر می کند که اصل سی ام قانون اساسی با شرایط موجود که از رایگان بودن تحصیل خبری نیست ، چه کاربردی دارد؟ این سوال را از وزیر آموزش و پرورش کردیم تا بدانیم نظر بالاترین مسئول در حوزه آموزش کشور درباره یک  اصل مسلم در قانون اساسی چیست. اگر چه پاسخ وزیر به این سوال کاملا روشن بود این که: «آموزش و پرورش باید رایگان باشد.» اما بدون تردید بطحایی به خوبی می داند سال هاست که در بیشتر مدارس بدون دریافت پول، ثبت نامی انجام نمی گیرد. چرا که وقتی این سوال را  از وزیر آموزش و پرورش کردیم بدون مقدمه گفت:« بر اساس مقررات کمک هایی که  الان اولیا به مدارس می کنند، باید داوطلبانه باشد. البته در بعضی مدارس خبر داریم که به اجبار از اولیا کمک هایی را می گیرند و ما مواردی را که گزارش می شود پیگیری می کنیم و به آن ها تذکر می دهیم؛ حتی در مواردی بعضی از مدیران مدارس به دلیل این تخلف جابه جا شده اند.»

اجبار در کار نیست

سید محمد بطحایی البته توضیح داد: متاسفانه دولت امکان تخصیص کامل سرانه مدارس را ندارد و کمک گرفتن از مردم برای اداره بهتر مدارس اجتناب ناپذیر است. اما این کمک ها به هیچ عنوان نباید اجباری باشد یا برای آن رقمی تعیین بشود . وی ادامه داد: متاسفانه من در همین روزهای اخیر هم شنیدم که در برخی از مدارس از والدین  به اجبار رقم هایی گرفته شده ، یا عددی را برای اولیا تعیین و تاکید کرده اند که باید رقم مذکور در موقع ثبت نام پرداخت شود.

این موارد گزارش شده و دفتر بازرسی ما، آن را پیگیری می کند و جلوی تخلف را می گیرد. وزیر آموزش و پرورش ادامه داد: البته  اگر بخواهم به سوال شما به صورت روشن پاسخ بدهم ، باید بگویم که آموزش و پرورش ما رایگان بوده و باید باشد به خصوص آموزش و پرورش عمومی. اما شرایط به گونه ای است که ما به کمک والدین نیاز داریم البته کمک هایی که مدارس از اولیای دانش آموزان می گیرند نباید به این منجر بشود که ولی دانش آموز از ثبت نام فرزندش منصرف بشود. به عبارتی نباید به اولیا فشار بیاوریم به نحوی که فردی که بضاعت ندارد مجبور شود فرزندش را به مدرسه نفرستد.

این بدترین وضعیتی است که ممکن است به وجود بیاید  و ما هم با مواردی که مطلع شویم به شدت برخورد می کنیم. بطحایی تاکید کرد: بنابراین مدارس حق ندارند که به اجبار پولی از دانش آموزان دریافت کنند مگر این که خودشان علاقه مند به کمک کردن باشند. از وزیر آموزش و پرورش می پرسیم آیا واقعا مدارسی در کشور وجود دارد که کاملا رایگان باشند و از مردم هیچ وجهی مطالبه نکنند؟ بطحایی در پاسخ گفت: بله حتما داریم.

مدارسی که در شهرهای درجه 2 و 3 هستند و از مراکز استان ها فاصله دارند. به ویژه آن که سرانه ای که الان توزیع می کنیم بیشتر برای مدارس مناطق محروم و کم برخوردار است و ما برای ایجاد توازن این رقم را بیشتر در اختیار مدارس مناطق محروم و کم برخوردار قرار می دهیم. وی افزود: از این رو، معمولا به مدارسی  می دهیم که در مناطق شهرها و مراکز استان ها هستند یا سرانه ای پرداخت نمی شود یا این مبلغ بسیار ناچیز است به نحوی که آن ها با سرانه ای که دولت می دهد حتی هزینه های جاری مدرسه را نمی توانند تامین کنند.

100 هزاردربرابر400 هزار  

وزیر آموزش و پرورش درباره میزان سرانه دانش آموزی اظهار کرد: خوشبختانه از سال قبل سرانه دانش آموزی در یک ردیف بودجه ای مستقل پیش بینی شده است و این امر کمک می کند که ما بتوانیم سرانه پایدارتری به مدارس بدهیم . اما عدد آن هنوز عددی نیست که بتواند همه نیازهای مدرسه را پاسخ بدهد. وی افزود: البته تلاش می کنیم سال به سال این رقم بودجه تقویت شود و یک روز به جایی برسیم که به کمک اولیا نیاز نداشته باشیم. ولی متاسفانه هنوز به کمک والدین دانش آموزان نیازمند هستیم . بطحایی با اشاره به رقم سرانه دانش آموزی در بودجه سال 96 گفت: در بودجه امسال برای سرانه دانش آموزی 100 میلیارد تومان در نظر گرفته شد که از این رقم تا کنون، 15 میلیارد تومان تخصیص یافته است.

وزیر آموزش و پرورش اضافه کرد: البته این رقم در مناطق مختلف کشور متفاوت است. در مناطق شهری بالاتر و در مناطق روستایی و کم برخوردار با توجه به کاهش هزینه ها کم می شود. وی خاطرنشان کرد: سرانه دانش آموزی برای مواردی چون آب ، برق ، گاز و تعمیرات، تجهیزات  و ... مصرف می شود که البته تخصیص نیافتن این رقم مشکلاتی را برای مدارس ایجاد می کند.

وی با بیان این که سرانه دانش آموزی متناسب با درآمدهای خزانه تعیین می شود و با کاهش درآمد خزانه، این رقم نیز کاهش پیدا می کند، خاطرنشان کرد: تخصیص سرانه دانش آموزی معمولا به صورت صد در صد محقق نمی شود. حتی اگر رقم 100 میلیارد تومان را در نظر بگیریم و آن را بر 10 میلیون دانش آموز تقسیم کنیم ، برای هر دانش آموز 100 هزار تومان در نظر گرفته شده است، این در حالی است که هزینه جاری هر دانش آموز حدود 400 هزار تومان است.

وزیر آموزش و پرورش اضافه کرد: البته این رقم در مناطق مختلف کشور متفاوت است. در مناطق شهری بالاتر و در مناطق روستایی و کم برخوردار با توجه به کاهش هزینه ها کم می شود. وی خاطرنشان کرد: سرانه دانش آموزی برای مواردی چون آب ، برق ، گاز و تعمیرات، تجهیزات  و ... مصرف می شود که البته تخصیص نیافتن این رقم مشکلاتی را برای مدارس ایجاد می کند.

وزیر آموزش و پرورش بر ضرورت کمک مردم برای گذران امور مدرسه تاکید کرد و گفت: در شرایطی که سرانه دانش آموزی به طور کامل پرداخت نشود مدارس به کمک مردم نیاز دارند و در صورتی که این امر انجام نگیرد از کیفیت مدارس کاسته می شود. وی گفت: وقتی هزینه تحصیل هر دانش آموز 400 هزار تومان می شود و ما در بهترین شرایط 100 هزار تومان از طریق تخصیص سرانه دانش آموزی دریافت می کنیم، بدون تردید مابه التفاوت این رقم را باید تا جایی که امکان دارد از طریق اولیا تامین کنیم تا مدرسه سرپا بماند، در غیر این صورت از کیفیت مدرسه و تجهیزات کم می شود.

وی تصریح کرد: بر اساس مقررات کمک اولیا به مدارس، باید کاملا داوطلبانه باشد. بطحایی همچنین خاطرنشان کرد: اگر در مدرسه ای تجهیزات دچار مشکل باشد، میز و صندلی به میزان کافی در اختیار نباشد؛ یا نقاشی های دیوار خراب باشد و به عبارتی با فضای مدرسه زیبا و با نشاطی روبه رو نباشیم، این ها ناشی از همین موضوع است. بنابراین ما نیازمند کمک مردم هستیم البته تاکید می کنم که مدارس اجازه ندارند اولیا را مجبور کنند.

صد در صد  رایگان است

در حالی که حتی وزیر آموزش و پرورش بر پولی بودن مدارس در کشور به دلایل مختلف اذعان دارد اما وقتی از سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس پرسیدیم آیا اصل 30 قانون اساسی در کشور اجرا می شود؟  بدون مکث گفت: « آموزش و پرورش رایگان است . مگر غیر از این است . هیچ روستایی  نیست که در آن مدرسه و معلم نباشد حتی در دورترین مناطق کشور.  این یعنی آموزش رایگان است».

پول سیگار و هزینه مدرسه

باز هم می پرسیم آیا این که مدرسه و معلم در تمام نقاط داریم به معنای رایگان بودن تحصیل است آن هم در حالی که در بسیاری از مناطق، در مدارس دولتی از دانش آموزان پول می گیرند؟ میرحمایت میرزاده پاسخ داد: صد در صد. البته سطح فرهنگ جامعه ما بالاست در عین حال هستند کسانی که  به اندازه پول سیگار هم برای تعلیم و تربیت بچه هایشان پول خرج نمی کنند. درجامعه ما کتاب و درس جا نیفتاده و حتی رسانه ها هم نه تنها کمک نمی کنند بلکه بعضی وقت ها خراب تر هم می کنند.

این که دولت موظف است امکان آموزش را در دورترین  نقاط کشور ایجاد کند و در آن مدرسه وجود داشته باشد  و دانش آموزان درس بخوانند تا حدودی تحقق یافته است . وی  افزود: حالا انجمن اولیا و مربیان می گویند برای خدمات بهتر، مصوب کنیم که 50 هزار تومان از اولیا بگیریم . 99 درصد این گونه است یک مورد هم ممکن است که در گوشه ای از کشور تخلف انجام بگیرد که باید گزارش و برخورد شود. ولی رایگان بودن به مفهوم این نیست که اولیا کمک نکنند.

کمک مردم به مدارس نه تنها  منع قانونی ندارد  بلکه بسیار پسندیده است. میرزاده با بیان این که هیچ چیز مهم تر از تعلیم و تربیت بچه های ما نیست که برای آن پول خرج کنیم، اظهار کرد: بنابراین این که رایگان است یعنی مدرسه و معلم وجود دارد و وزارت آموزش و پرورش شرایط را آماده کرده است اما آن چه که شما دنبالش هستید آن نیست ! به عبارتی دختران و پسران روستایی که تعداد آن ها کم است و نمی شود در روستای آن ها دبیرستان ساخت،  باید به شهر یا روستای دیگر بروند و مشکلاتی از جمله رفت و آمد دارند که این مشکل بحث دیگری است. اما  این که قانون در کشور اجرا می شود بله در کل کشور اجرا می شود.

آسیب  تنوع مدارس

سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس البته به موضوع تنوع مدارس در کشور اشاره کرد و گفت: متاسفانه تنوع مدارس مشکلی است که با آن روبه رو هستیم و موضوع غلطی است. این امر باعث شده تعداد مدارس دولتی  کم باشد در حالی که تمام مدارس باید به یک نحو باشند یا دولتی ، یا غیر دولتی. البته مسئله دیگری هم مطرح است این که انجمن اولیا و مربیان مصوب می کند پولی دریافت شود.

در هر حال چون دولت سرانه لازم را به مدارس نمی دهد اگر قرار باشد کیفیت آموزشی افزایش پیدا کند و بچه ها راحت تر تحصیل کنند اولیا باید برای تحصیل بچه ها هزینه کنند و اگر نکنند کیفیت آموزش و خدماتی که مورد انتظار است آن گونه که می خواهند نخواهد شد. وی افزود: در طول تاریخ آموزش و پرورش و در تمام دولت ها ، اولیا در امور مدرسه  مشارکت داشتند و باید فرهنگ آن باز هم ایجاد شود.

میرزاده درپاسخ به این که آیا گزارشی دارید مبنی بر این که دانش آموزی به دلیل مباحث اقتصادی از تحصیل باز مانده باشد؟ گفت: هیچ دانش آموزی با این شرایط در کل کشور نداریم . این امر در مقطع ابتدایی غیر ممکن است. اما در مقطع راهنمایی و دبیرستان در برخی روستاها چون تعداد دانش آموزان کم هستند آن ها مجبورند به روستا یا شهرهای اطراف بروند اما مشکلاتی برایشان وجود دارد. از جمله این که چون تحصیل در کشور ما اجباری نیست ، پدر و مادر اجازه نمی دهند که بچه به شبانه روزی ، یا به روستای دیگر برود و مشکلات اقتصادی مانند تامین کرایه رفت و آمد دارند که این مباحث مانع از ادامه تحصیل دانش آموز می شود.

دولت فقط 15 درصد هزینه ها را می دهد

یکی از اعضای پژوهشگاه تعلیم و تربیت نیز درباره این موضوع معتقد است آن چه در اصل 30 قانون اساسی آمده،  سال های  طولانی است که با واقعیت جامعه امروز ایران نمی خواند یعنی ما جامعه ای داریم که به لحاظ اقتصادی به هیچ عنوان توان و کشش ندارد که آموزش و پرورش رایگان فراهم کند. علیرضا شریفی در گفت وگو با خراسان گفت: اجرای  آموزش و پرورش رایگان در کشور به معنای تعطیل شدن آموزش و پرورش است.

چون پولی که دولت به عنوان سرانه دانش آموزی به مدارس می دهد در حقیقت بین 10 تا 15 درصد هزینه های یک آموزشگاه را در طول سال تامین می کند. وی با بیان این که اصل سی ام قانون اساسی قانون مطلوبی است اما باید آن را از دو زاویه دید، اظهار کرد: یکی نگاه بلند مدت به این اصل است به این نحو که اگر روزی شرایط کشور به نقطه ای رسید که دولت بتواند آموزش رایگان را برای آحاد جامعه ایجاد کند آن را جزو اولویت ها قرار دهد.

اما امروز که دولت چنین توانی ندارد بهتر است رایگان بودن تحصیل را طبقه بندی کند. یعنی ما از ضعیف ترین لایه های جامعه شروع کنیم و آموزش آن ها را کاملا رایگان بگیریم و در مناطق روستایی و شهرهای کوچک و محلات ضعیف در هر شهر، پرداخت هزینه های تحصیل توسط دولت انجام بگیرد. وی افزود: کسانی که توانمندی نسبی اقتصادی دارند باید به کمک آموزش و پرورش بیایند تا بخشی ازمنابع تامین شود و منابع دولتی به سمت اقشار ضعیف تر و محروم تر سوق پیدا کند تا به عدالت اجتماعی  نزدیک شویم.

وی تصریح کرد: به هر صورت رایگان بودن آموزش در قانون اساسی پسندیده است اما نباید واقعیات جامعه را نادیده بگیریم. شریفی در پاسخ به این که آیا هم اکنون توزیع منابع آموزشی برای اقشار ضعیف محقق شده است یا خیر؟ توضیح داد:  این امر تا حدی صورت گرفته است و اصولا ایجاد مدارس غیردولتی؛ هیئت امنایی و ... بر همین اساس بوده است. آموزش و پرورش حداقلی از استاندارد  آموزش را برای کل جامعه  در نظر گرفته است و به دنبال آن  کسانی که استاندارد بالاتری را خواهان هستند می توانند هزینه آن را بپردازند و برای تحصیل هزینه کنند این شرایط باعث شده ، وضعیت آموزش و پرورش ما از این که هست بدتر نشود.

وی تاکید کرد:  البته آموزش و پرورش باید ساز و کاری برای این مسئله داشته باشد تا بتواند افراد را شناسایی ، یا مناطق را به نحوی تقسیم بندی کند که میزان دریافت شهریه در هر منطقه ای مشخص باشد و در مناطق محروم شهریه ای دریافت نشود. البته در سند تحول آموزش و پرورش هرمی برای این موضوع اندیشیده شده که هنوز اجرایی نشده و امیدواریم که در دولت دوم آقای روحانی این اتفاق بیفتد . از عضو پژوهشگاه تعلیم و تربیت می پرسیم : آیا این موضوع می تواند عدالت آموزشی را که مسئله مهمی در حوزه تعلیم و تربیت است به دنبال داشته باشد؟ شریفی در پاسخ گفت: بر اساس جامعه شناسی آموزش و پرورش ما باید این نکته را بپذیریم. به هر صورت اصولا آموزش و پرورش دستگاهی جدا از جامعه نیست. جامعه ما طبقاتی است و قشر ضعیف و متوسط و پولدار و بسیار پولدار دارد و این در همه حوزه ها دیده می شود.

آموزش و پرورش اولویت اول نیست!

وی درباره وضعیت آموزش و پرورش در دیگر کشورها اظهار کرد: در کشورهای دیگر به خصوص کشورهای پیشرفته، سرمایه گذاری روی آموزش و پرورش است یعنی در کشورهایی مانند ژاپن، کشورهای حوزه  اسکاندیناوی و فنلاند و برخی دیگر از کشورها ، از خیلی بخش ها می گیرند و در آموزش و پرورش هزینه می کنند.

چون آموزش و پرورش موضوع اصلی دولت هاست. اما در کشور ما این گونه نیست و آموزش و پرورش اولویت اول  مدیران و مسئولان نیست . حتی در برخی کشورها مانند روسیه معلم حق ندارد شغل دوم داشته باشد یا در بعضی کشورها حقوق معلم با بالاترین سطوح پست های سیاسی کشور تقریبا نزدیک است و در خیلی کشورها هم، آموزش و پرورش رایگان است . البته در برخی کشورها مثل انگلیس انواع مختلفی از مدارس وجود دارد؛ رایگان و پولی.

شریفی با اشاره به دانش آموزانی که به دلیل مسائل اقتصادی از تحصیل بازمانده اند گفت: گزارش هایی داریم که  تعداد زیادی دانش آموز به ویژه در مناطق مرزی از تحصیل باز می مانند ازجمله این که نزدیک به 50 درصد دختران در بعضی از استان های مرزی از تحصیل محروم شده اند. این امر دلایل مختلف فرهنگی اجتماعی و اقتصادی ، یا ازدواج زودهنگام داشته و البته یکی از مهم ترین دلایل آن اقتصادی بوده است . به هر صورت آمار  نشان می دهد که در کشور ما ضریب پوشش 94 درصد است  .یعنی سالی شش درصد از دانش آموزان به طور کامل  از تحصیل باز می مانند .