نگذاریم حرفه روزنامه‌نگاری به «شرّ عمومی» بدل شود

عطنا، هفدهم مردادماه، یادآور عروج آسمانی محمود صارمی، خبرنگار شهید خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در مزار شریف، روزی است که به نام «خبرنگار» در تقویم کشورمان جاودانه شده است. این روز نه تنها بهانه‌ای برای گرامیداشت یاد و خاطره شهیدان این عرصه و تجلیل از زحمات بی‌دریغ اصحاب رسانه است، بلکه فرصتی مغتنم برای تأمل در رسالت خطیر و جایگاه رفیع خبرنگاری در جامعه امروز محسوب می‌شود.

در دنیای پرشتاب و پیچیده کنونی که اطلاعات با سرعتی سرسام‌آور در بستر فضای مجازی منتشر می‌شوند، نقش خبرنگاران بیش از پیش حیاتی و تعیین‌کننده است. آن‌ها دیده‌بانان بیدار جامعه‌اند که با قلم و دوربین خود، نبض حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را ثبت می‌کنند. خبرنگار، تنها یک ناقل خبر نیست؛ او چشم بینا و گوش شنوای مردم است که با جستجوگری، تحقیق و تحلیل، لایه‌های پنهان حقایق را آشکار ساخته و شفافیت را به ارمغان می‌آورد.

در شرایط بحرانی، زمانی که جامعه با چالش‌ها و رویداد‌های ناگهانی مواجه می‌شود، اهمیت کار خبرنگاران دوچندان می‌شود. در این بزنگاه‌ها، اطلاع‌رسانی صحیح، به‌موقع و مسئولانه، نه تنها به آرامش‌بخشی و هدایت افکار عمومی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند راهگشای حل بسیاری از معضلات باشد. خبرنگاران در خط مقدم این جبهه، با شجاعت و ایثار، خطرات را به جان می‌خرند تا صدای مردم باشند و واقعیت‌ها را بی‌کم و کاست به گوش همگان برسانند.

امروز، در عصر تکنولوژی‌های نوین ارتباطی و ظهور پدیده‌هایی، چون اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده، خبرنگاری حرفه‌ای نه تنها دشوارتر، بلکه حیاتی‌تر از همیشه به نظر می‌رسد. اینجاست که نقش خبرنگاران پیشکسوت و استادان این حوزه، در انتقال تجربیات و تبیین اصول اخلاقی و حرفه‌ای، پررنگ‌تر می‌شود. آنان با دانش و بینش عمیق خود، می‌توانند چراغ راهی برای نسل جوان خبرنگاران باشند تا در مسیر پرپیچ و خم این حرفه، حقیقت را گم نکنند و رسالت خود را به بهترین نحو به انجام رسانند.
در ادامه گفت‌وگوی عطنا با محمدمهدی فرقانی، پیشکسوت روزنامه‌نگاری در ایران و استاد پیشکسوت ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی را به مناسبت روز خبرنگار می‌خوانید.

- با توجه به تجربه طولانی شما در حوزه روزنامه‌نگاری، مهم‌ترین تفاوت‌هایی که بین رسانه‌های سنتی (مثل روزنامه‌ها) و رسانه‌های جدید (مثل پلتفرم‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی) مشاهده می‌کنید، چیست؟
تفاوت میانه رسانه‌هایی که سنتی و جدید متعددند از جمله اینکه در رسانه‌های جدید سرعت انتشار اطلاعات، حجم انتشار اخبار، عدم سانسور و خودسانسوری، هر لحظه در هر جا بودند و حرکت افقی اطلاعات، دریافت بازخورد، مشارکت کاربر در اظهارنظر، نقد، در عین تکمیل اطلاعات یا انتشار اطلاعات جدید از جمله ویژگی‌هایی است که در رسانه‌های سنتی کمتر به چشم می‌خورد و از این نظر نسبت به رسانه‌های سنتی کاملا متمایزند. اما نکته اینجاست که به دلیل ساختارمند نبودن شبکه‌های اجتماعی و عدم امکان و نیز عدم الزام به رعایت ارزش‌ها و اصول روزنامه‌نگاری حرفه‌ای مثل دقت، صحت، جامعیت، امانت‌داری، عینی‌گرایی، بی‌طرفی و همینطور احتمال تولید اخبار فیک یا جعلی و سطحی بودن پاره‌ای اطلاعات، اعتماد به اخبار و اطلاعات این پلتفرم‌ها را با احتیاط و تردید همراه می‌سازد. همچنین در رسانه‌های سنتی یک ساختار عمودی و معیار‌هایی برای راستی‌آزمایی و استفاده از منابع معتبر حاکم است که در صورت رعایت، تاکید می‌کنم در صورت رعایت، می‌تواند برای مخاطب اعتمادآفرین باشد، اما طبیعی است که ملاحظات فردی و جناحی، سانسور و خود سانسوری و جانب‌داری‌های خاص، عملاً کار تولید و انتشار اخبار را در رسانه‌های سنتی تحت تاثیر قرار می‌دهد.

- به نظر شما، ظهور رسانه‌های جدید چه چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی را برای روزنامه‌نگاری حرفه‌ای ایجاد کرده است؟
ظهور رسانه‌های جدید در واقع عاملیت را از ساختار‌ها و افراد حرفه‌ای، به شهروندان عادی منتقل کرده است و این فرصتی بی‌بدیل برای توانمندسازی مردم و جوامع مدنی ایجاد کرده که توازن قدرت را به نفع شهروندان و به زیان دولت‌ها تغییر داده است. البته فراموش نکنیم که دولت‌ها نیز با در دست گرفتن حکمرانی فضای مجازی و تولید محتوا‌های مورد نظر خود در این فضا می‌کوشند موازنه را به نفع خود تغییر دهند، اما در تحلیل نهایی، شهروندان از طریق رسانه‌های جدید برای اولین بار صاحب صدا و تصویر شده‌اند و از حاشیه به متن آمده‌اند.

- آیا فکر می‌کنید اصول اخلاقی و حرفه‌ای روزنامه‌نگاری در فضای رسانه‌های جدید دستخوش تغییر شده‌اند؟
یکی از بارزترین وجوه ممیزه رسانه‌های سنتی با رسانه‌های جدید، فقدان اصول و معیار‌های اخلاقی پذیرفته شده و عدم حرفه‌ای‌گرایی است؛ بنابراین نمی‌توان فعالیت روزنامه‌نگاری در فضای مجازی را چندان قانونمند و مبتنی بر ضوابط حرفه‌ای کرد و اصولاً شاید نیازی هم به این کار نباشد؛ چراکه این تفاوت بین دو دنیای حرفه‌ای و آماتور یا شهروندی طبیعی است. البته در روزنامه نگاری حرفه‌ای هم متأسفانه، آنچنانکه باید چه در سطح ملی و چه در افق بین‌المللی، شاهد پایبند دی و وفاداری چندانی به اصول اخلاق حرفه‌ای نیستیم، اما حداقل به لحاظ نظری، روزنامه نگاران و رسانه‌های حرفه‌ای باید این اصول را بپذیرند و بدان عمل کنند.

- نقش رسانه را در حفظ آرامش و افزایش تاب‌آوری جامعه در شرایط بحرانی، به‌خصوص در زمان جنگ، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
یادمان باشد که رسانه‌ها به تنهایی قادر به معجزه نیستند؛ بنابراین برای آنکه مثلاً در زمینه حفظ آرامش و افزایش تاب‌آوری جامعه به‌خصوص در شرایط بحرانی بتوانند به درستی عمل کنند. لازم است شرایط عینی اجتماعی و شیوه‌های حکمرانی خوب هم بتواند در کنار این هدف، یاری‌رسان باشند. به‌طور کلی باید گفت که به حکم وظیفه اخلاقی و وجدانی، روزنامه‌نگاران مجاز نیستند که از جنگ حمایت یا آن را تقدیس کنند مگر در جنگ دفاعی، اما در عین حال موظفند شرایط روانی جامعه و تاب‌آوری مردم را از طریق ارائه راهکارها، اطلاع‌رسانی درباره برنامه‌ها و سیاست‌ها و تقویت امید واقعی به آینده بهبود بخشند.

- بهترین شیوه‌ها برای یک روزنامه‌نگار در پوشش اخبار جنگی یا بحرانی به گونه‌ای که به سلامت روان جامعه آسیب نرساند، کدامند؟
پوشش اخبار جنگ و بحران، شرایط و مقتضیاتی متفاوت از روزنامه‌نگاری در شرایط عادی دارد. در شرایط بحرانی از یک سو مردم نیاز و عطش بیشتری به کسب اطلاعات درست و دقیق دارند و از سوی دیگر جامعه ملتهب، مستعد پذیرش شایعات و اخبار منفی است؛ بنابراین لازم است روزنامه‌نگاران ضمن کمک به حفظ آرامش روانی مردم، اعتماد آن‌ها را به کارآمدی مدیریت بحران و صحت اطلاعاتی که در اختیار می‌گذارند جلب کنند، البته به شرطی که مدیریت بحران بتواند به درستی و با کارآمدی عمل کند.

- با توجه به گسترش روزافزون رسانه‌های جدید، آینده روزنامه‌نگاری را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
به نظر من اساساً نقش رسانه‌ها اعم از سنتی و جدید و به‌خصوص پلتفرم‌های فضای مجازی به مثابه بستر عاملیت مردم در آینده همچنان رو به گسترش خواهد داشت و نقش تعیین کننده‌تری در همه عرصه‌های زندگی بشر ایفا خواهند کرد؛ البته نمی‌توان انکار کرد که شکل، شیوه و ساختار آن تحت تاثیر فناوری‌های نوین مدام تغییر خواهد کرد. اصول اساسی و ارزش‌های روزنامه‌نگاری حرفه‌ای به‌ویژه اخلاق حرفه‌ای در آینده نیز به شدت مورد مطالبه خواهند بود، ولی متاسفانه باید گفت که فضای مجازی از اخبار فیک را به‌خصوص با استفاده از هوش مصنوعی و ساختن صدا، تصویر و متن جعلی، پیش روی بشر آینده قرار داده که رهایی از آن روزبه‌روز دشوارتر خواهد بود.

- فکر می‌کنید جامعه و مسئولان چگونه می‌توانند به رسانه‌ها کمک کنند تا در زمان بحران نقش مؤثرتری ایفا کنند؟
رسانه‌ها پل ارتباطی میان جامعه و ساختار قدرت هستند. قدرت مستقر باید آزادی و حقوق حرفه‌ای آن‌ها را در چهارچوب قوانین لازم‌الرعایه، تامین و تضمین کند تا آن‌ها بتوانند به وظایف و مسئولیت اجتماعی خویش عمل کنند و به منابع خبری دسترسی داشته باشند و محدودیت‌های مختلف را از سر راه آن‌ها بردارند. درواقع نیاز نیست که به رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران بگوییم چه بنویسید چگونه بنویسید و چه ننویسید. روزنامه نگاران و رسانه‌های مستقل بهتر از هر کسی می‌دانند که چگونه عمل کنند تا هم مردم آگاهی‌های لازم را کسب کنند و هم به آرامش عمومی و امنیت و مصالح واقعی ملی لطمه وارد نشود.

- به نظر شما، مردم چگونه می‌توانند سواد رسانه‌ای خود را برای مواجهه با اخبار بحرانی تقویت کنند؟
شاید بهترین وسیله برای ارتقای سواد رسانه‌ای مردم، کسب خبر از منابع معتبر و متعدد و مقایسه آن‌ها با هم است تا از خلق این مقایسه‌ها بتوانند تناقض‌ها و ناهم‌خوانی‌ها را کشف کنند و رگه‌های حقیقت را از لابلا و شاید بین سطور مطالب رسانه‌ها که اغلب هم بی طرف نیستند به دست آورند. البته راه‌های بسیار دیگر هم وجود دارد که از حوصله این بحث خارج است.

- به روزنامه‌نگاران و خبرنگاران جوان که در این فضای جدید فعالیت می‌کنند، چه توصیه‌ای دارید؟
توصیه من به همکاران جوانم که بسیار به دانش، توانایی و هوشیاری آن‌ها ایمان دارم این است که روزنامه‌نگاری و خبرنگاری پیش و بیش از آنکه یک شغل اقتصادی و وسیله تامین معیشت باشد -که نیست- یک وظیفه و مسئولیت اجتماعی و در تحلیل نهایی و در صورت رعایت اصول اخلاقی و وجدانی، یک خیر عمومی است، نگذاریم این حرفه به شرّ عمومی بدل شود.