اولین مجری اقتصاد مقاومتی در تاریخ معاصر ایران

جامعه، در برگیرنده حوزه‌های مختلفی از قبیل سیاسی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. این حوزه‌ها، به صورت تفکیک ناپذیری به هم مربوط‌اند. با این حال، شاید ‌بتوان عنصر اقتصاد را یکی از مهم ترین عناصر ساخت یک جامعه در نظر گرفت. نوع نگاه به مؤلفه‌های اقتصادی، در شرایط مختلف، متفاوت است.

به گزارش عطنا به نقل از پایگاه مرکز مطالعات تاریخ معاصر ایران، اقتصاد در کشورهایی که از نظر صنعتی پیشرفته‌اند، به گونه‌ای تعریف می‌شود و در کشورهایی که تحت استعمار یا تحریم قرار گرفته‌اند، به نوعی دیگر.

اصطلاح «اقتصاد مقاومتی»که به کرات مورد تأکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است، تشخیص حوزه‌های فشار، از قبیل تحریم و استعمار و تلاش متقابل برای بی‌اثر کردن و طبیعتاً، کنترل این حوزه‌هاست. اگر این عمل به بهترین شکل انجام گیرد، می‌تواند تهدیدهایی از این قبیل را به فرصت تبدیل کند. ناگفته نماند که مسئله مهم در اقتصاد مقاومتی، تأکید بر تولید داخلی و تلاش برای کاهش وابستگی خارجی است.

 آقا نجفی اصفهانی که بود؟

آیت‌الله شیخ محمدتقی اصفهانی معروف به «آقا نجفی»، در خانواده‌ای مذهبی و سرشناس، در اصفهان به دنیا آمد. پدر وی صاحب تألیفاتی از جمله کتاب «هدایة المسترشدین» بود که در زمان خود، به مقام اجتهاد نیز نائل آمد. آقا نجفی همچون اجداد خود، راه فراگیری علم را در پیش گرفت و در این مسیر، تلاش‌های فراوان کرد که نتیجه آن، تألیفات فراوان او در عرصه فقه و مسائل اجتماعی و اقتصادی مسلمانان است.

آیت‌الله محمدتقی اصفهانی، برادر کوچک تری به نام حاج نورالله، ملقب به «ثقة‌الاسلام» نیز داشت که بعدها، این دو، نقش مهمی در مبارزه علیه استبداد و نیز، ابداع نوعی از«اقتصاد درون‌زا» در دوره قاجار،برای اوّلین بار، ایفا کردند. آقا نجفی اصفهانی، از شاگردان آیت‌الله میرزای شیرازی، «صاحب فتوای تحریم تنباکو» در عتبات عالیات بود و دروس سطوح عالی حوزه را، نزد ایشان و برخی دیگر از استادان بنام عراق گذراند.بیشتر شاگردان میرزای شیرازی، علاوه بر کسب علم و تحقیق در عرصه فقه و اصول، فعالیّت‌های زیادی نیز در صحنه سیاست و مسائل اجتماعی ایران در دوره قاجار داشتند.

آقا نجفی اصفهانی نیز، از این قاعده مستثنا نبود و علاوه بر تربیت شاگردان و تألیف آثار مهمی در فقه و علوم اسلامی، مبارزه با ظلم و کمک به ستمدیدگان و نیازمندان شهر اصفهان را در رأس برنامه‌های خود قرار داده بود؛ به طوری که به عنوان یکی از بزرگ ترین خیران دوران خود شناخته می‌شد. وی همچنین، دغدغه زیادی درباره مسائل فرهنگی و مبارزه با انحرافات ،از جمله بهائیت و ایستادگی در مقابل استبداد و استعمار داشت.

 مقابله با ورود کالاهای تجاری به ایران و حمایت از تولید داخلی

جنبش تنباکو که با رهبری میرزای شیرازی پیروز شد، علاوه بر ایجاد خودباوری در میان مردم در مبارزه با استبداد، آنها را به این باور رساند که به شرط مقاومت در مقابل استعمار، پیروز خواهند شد. این خودباوری، باعث ایجاد جریانی شد که پس از آن، اتکا به نیروی داخلی و تلاش برای تولید داخلی را به عنوان یک راهکار در اقتصاد ایران مطرح می‌کرد. این رویه، نخستین بار از سوی آیت‌الله شیخ محمدتقی اصفهانی به همراه برادر کوچک تر وی، حاج نورالله، ارائه شد.

بنابراین، می‌توان این دو برادر را به عنوان مبتکران اصطلاح «اقتصاد درون‌زا» در ایران معرفی کرد. فعالیّت‌های اجتماعی و سیاسی آقانجفی، به سال‌های پس از قیام تنباکو بازمی‌گردد. در واقع می‌توان آقا نجفی اصفهانی را، پس از میرزای شیرازی، به عنوان مبارز خط مقدم جهاد با استبداد و استعمار قلمداد کرد.

تشویق به افزایش کمی و کیفی تولیدات داخلی، از سوی آقا نجفی، پس از قیام تنباکو رخ داد. وی معتقد بود باید دو راهکار نفی کالاهای خارجی و استفاده از تمامی امکانات داخلی را، برای تولید کالای مرغوب و رفع نیاز جامعه، همزمان مد نظر قرار داد. او اعتقاد داشت که پس از دستیابی به موفقیت در عرصه تولید داخلی، گروهی باید مردم را از این تولیدات آگاه و آنها را به خرید این کالاها، ترغیب کنند و پس از آن، باید منع ورود کالای خارجی به ایران، در دستور کار قرار گیرد.مقابله‌های آقا نجفی با ورود و عرضه کالاهای خارجی، سبب شد که سه ضلع استبداد محلی، استبداد مرکزی و استعمار، یعنی ظل السلطان، ناصرالدین شاه و انگلیس، به این نتیجه برسند که آقا نجفی را به تهران تبعید کنند.

اما وی در تهران هم، لبه تیز انتقادات خود را به سوی حکومت مرکزی گرفت که این مسئله، باعث بازگرداندن او به اصفهان شد.طبیعتاً، توصیه‌ها و دستورالعمل‌های آقا نجفی، مورد توجه «ظل السلطان»، حاکم مستبد اصفهان که آشکارا با انگلیس ارتباط داشت و به دفعات از مقامات این کشور رشوه دریافت کرده بود، قرار نگرفت و بیم انگلیسی‌ها از حضور آقا نجفی در اصفهان، باعث شد تا فشارها بر این عالم مبارز تشدید شود.

با این حال، وی به همراه برادر خود، توانست دیگر علمای برجسته اصفهان را در زمینه حمایت از تولید داخلی و مقابله با واردات و تولیدات خارجی همراه کند؛ تا جایی که حکم تحریم کالای فرنگی در اصفهان، از سوی او صادر شد. در پی اقدامات آقا نجفی، دیگر علمای اصفهان نیز، به تبعیّت از وی، فتواهایی با عنوان ترغیب مردم به استفاده از کالای داخلی و تحریم کالای خارجی صادر کردند.

 شرکت اسلامیه

سخن از تشکیل شرکت اسلامیه، برای نخستین بار از آقا نجفی اصفهانی، در یکی از خطبه‌های وی در مسجد جامع سلطانی اصفهان شنیده شد. منظور از تاسیس شرکت اسلامیه، در واقع ترویج و تشویق مردم به مصرف کالای ایرانی، در مقابل تولیدات خارجی بود. این رویکرد، با توجه به شرایط سخت اقتصادی کشور، به عنوان تنها راه‌ برای خروج مملکت از وضعیتی که به آن مبتلا بود، مطرح شد. توجه ویژه آقا نجفی اصفهانی به مسائل اجتماعی، سیاسی و به ویژه اقتصادی ایران دوره قاجار، به حدی بود که روزنامه معروف «ثریا»، در یکی از شماره‌های خود، اقدامات مرحوم آقا نجفی اصفهانی را، سرآغاز تاریخ ترقی ایران معرفی کرد. شروع فعالیّت‌های شرکت اسلامیه، با توجه به منابع تاریخی موجود در ایران، متمرکز بر صنعت نساجی بود.

در واقع، این شرکت در آغاز با توجه به فشارهایی که از طرف دربار و نیز دولت انگلیس، به آن وارد می‌‌شد، با هدف تولید برخی محصولات، آن هم به صورت محدود، پا گرفت؛ ولی با توجه به استقبال خوب مردم و نیز، برای رفع دیگر نیازهای کشور، برنامه‌هایی همچون تأسیس مدرسه، بیمارستان و حتی راه‌آهن نیز، در دستور کار بانیان این شرکت قرار داشت. حرکت به سوی احداث این بناها، نیات خیر مؤسسان شرکت را، برای مردم بیشتر آشکار کرد؛ به طوری که به تدریج، آحاد جامعه متوجه شدند که محور فعالیّت‌های شرکت اسلامیه، به حوزه اقتصاد محدود نمی‌شود، بلکه مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز، قسمت مهمی از برنامه‌های این شرکت را در بر می‌گیرد.

تلاش‌های برادران نجفی در راه گسترش این شرکت،  به آن جا رسید که وسعت فعالیّت‌های آنها، بسیار افزایش یافت و چنان تأثیر مثبتی در مردم ، چه از نظر رفع نیازها و چه از نظر ایجاد روحیه خودباوری، به وجود آورد که بیشتر رسانه‌های داخلی، از جمله روزنامه‌های «حبل المتین»، «ثریا» و «حکمت»، تمام قد از فعالیت‌های این شرکت دفاع کردند.

به تدریج، حجم تولیدات شرکت اسلامیه به حدی افزایش پیدا کرد که علاوه بر داخل کشور، برخی از محصولات خود را به کشورهایی از جمله هند، مصر و روسیه نیز صادر کرد و برای انجام هرچه بهتر این امور، افرادی در هر کدام از این کشورها، به عنوان نماینده شرکت اسلامیه، مشغول به کار شدند. اتفّاقی که شاید تا پایان دوره قاجار و حتی اوایل سلطنت پهلوی نیز، دیگر در ایران رخ نداد.

با وجود موفقیت روز افزون شرکت اسلامیه، انگلیس به عنوان بزرگ ترین شریک تجاری دربار قاجار، با حمایت کامل شاه ایران، در برخی موارد تلاش می‌کرد در روند فعالیت این شرکت اخلال ایجاد کند و سرانجام توانست به تدریج، فعالیت شرکت را کاهش دهد و موجبات انحلال آن را فراهم کند.

به این ترتیب، اقدامات و تلاش‌های آقا نجفی اصفهانی، به همراه برادرش حاج نورالله، درزمینه حل مسائل اجتماعی و اقتصادی ایران، به عنوان یک حرکت نو و کاملا سیستماتیک در دوران قاجار مطرح شد؛ به گونه‌ای که نمونه آن را می‌توان فقط در عصر مدرن و از سوی شرکت‌های بزرگ مشاهده کرد. طرح ارائه شده از سوی عالم مبارز اصفهانی، بی تردید، نخستین نسخه اقتصاد مقاومتی در ایران است که همزمان، بر دو محور مقابله با مصرف محصولات خارجی و تلاش برای افزایش تولید داخلی و معرفی آن به مردم و صادرات آن به دیگر کشورها، استوار شد؛ اما متأسفانه، با بی‌تدبیری حکومت قاجار و اخلال انگلیس در امور، شرکت اسلامیه، دوام زیادی پیدا نکرد و پس از چندی، از ادامه حیات بازماند.