شب زنده‌داری مجازی‌ها

آخرین اظهار نظر مسئولان حکایت از این دارد که 46‌میلیون ایرانی، فعال سایبری هستند. یک سال پیش تعداد ایرانیانی که گوشی‌های تلفن همراه هوشمند داشتند حدود 40‌میلیون و تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران حدود 30‌میلیون بود. بر این اساس روزبه‌روز استفاده ایرانیان از فضای مجازی بیشتر شده و شاید به همین دلیل است که قدرت شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها نیز افزایش قابل توجهی داشته است.

به گزراش عطنا به نقل از روزنامه آرمان، بسیاری از شهروندان ایرانی شنبه شب بیدار ماندند؛ روزی طولانی، سرنوشت‌ساز و پر استرس به پایان رسیده بود و در شرایطی که همه انتظار می‌کشیدند اعلام نتایج انتخابات آغاز شود، بازار شایعات و گمانه‌زنی‌ها داغ بود. اگرچه ایرانیان در چند انتخابات اخیر تجربه استفاده فراگیر از ابزار‌های جدید ارتباطی نظیر شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها را داشته‌اند، اما این استفاده در انتخابات ۲۹ اردیبهشت به اوج خود رسید. رقابت تنگاتنگ نامزد‌های انتخاباتی، وعده و وعید‌های مختلف و اظهارات بحث برانگیز، فضای ابزار‌های جدید ارتباطی را به محل مهمی برای بحث و تبادل نظر تبدیل کرد. احساس خطری که‌ درصد بالایی از ایرانیان داشتند باعث شد حتی اگر تا پیش از این فعالیت گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های تلگرامی نداشتند، اکنون نظرات خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و دیگران را دعوت به حضور در انتخابات کنند. پس از انتخابات ۲۹ اردیبهشت، ایران وارد مرحله تازه‌ای شده است که در آن ابزار‌های جدید ارتباطی بیش از پیش بار «رکن چهارم دموکراسی» بودن رسانه را بر دوش می‌کشند.

آخرین اظهار نظر مسئولان حکایت از این دارد که 46‌میلیون ایرانی، فعال سایبری هستند. یک سال پیش تعداد ایرانیانی که گوشی‌های تلفن همراه هوشمند داشتند حدود 40‌میلیون و تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران حدود 30‌میلیون بود. بر این اساس روزبه‌روز استفاده ایرانیان از فضای مجازی بیشتر شده و شاید به همین دلیل است که قدرت شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها نیز افزایش قابل توجهی داشته است. با فراگیر شدن استفاده از ابزار‌های جدید ارتباطی نوعی دسته بندی برای رسانه‌ها رواج پیدا کرده است. بر اساس این دسته بندی رسانه‌ها به دو دسته رسانه‌های بزرگ و سرمایه سالار و خرده رسانه‌ها تقسیم می‌شوند. رسانه‌های سرمایه‌سالار شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی، روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و... هستند که باید توسط فرد یا گروهی تامین مالی شوند. این احتیاج باعث می‌شود این رسانه‌ها آزادی و بی طرفی کامل را در انتشار اخبار و تحلیل‌ها نداشته باشند. در نقطه مقابل شهروندان توانسته‌اند با اتصال به اینترنت و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها وظیفه انتشار اخبار و تحلیل برای آگاهی بخشی را بر عهده بگیرند. اینجا دیگر طرفداری به واسطه انتساب به طیف و گروهی خاص که تامین‌کننده هزینه انتشار خبر است مطرح نیست و «شهروند- خبرنگاران» می‌توانند به انتشار اخبار و تحلیل‌های واقعی بپردازند. رسانه رکن چهارم دموکراسی است، اما در کشور‌هایی که رسانه‌های سرمایه سالار متعدد با گرایش‌های مختلف وجود ندارند، خرده رسانه‌ها تضارب آرا را به وجود آورده و حرکت به سمت دموکراسی را تسهیل می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی در ایران

فیسبوک، اینستاگرام و توئیتر، محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در جهان هستند که ایرانیان نیز در سال‌های اخیر استقبال زیادی از آنها داشته‌اند. در این میان کاربران اینستاگرام به مراتب بیشتر از کاربران فیسبوک و توئیتر هستند. امکاناتی که این شبکه ایجاد کرده باعث کوچ مجازی بسیاری از ایرانیان از فیسبوک و توئیتر به اینستاگرام شده است. جز این شبکه‌ها، پیام رسان تلگرام نیز محبوبیت زیادی در ایران دارد، چنان‌که عنوان می‌شود بیشتر کاربران این پیام رسان ایرانی‌ها هستند. براساس گزارشی که اخیرا منتشر شده بیش از 45‌میلیون و 800‌هزار نفر کاربر ایرانی در تلگرام عضو هستند و در واقع حدود نیمی از جمعیت کشور در این پیام رسان فعالیت می‌‌کنند که در نوع خود آمار بی‌نظیری است و درآمد بسیاری را نصیب صاحبان این اپ روسی می‌کند. این پیام رسان محبوب در تمامی سیستم‌عامل‌های روز شامل اندروید، آی او اس، ویندوز فون، لینوکس و ویندوز اجرا می‌شود. کاربران می‌توانند به راحتی پیام‌ها، تصاویر، ویدئوها و انواع اسناد را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. برخی کارشناسان و صاحبنظران معتقدند که فیلتر شدن و محدودیت دسترسی به شبکه‌های دیگر مانند فیسبوک، وایبر و لاین باعث هدایت مردم به تلگرام شده است. در حال حاضر اینستاگرام پس از تلگرام، دومین شبکه اجتماعی محبوب در ایران است. این اپ پرطرفدار آمریکایی در ابتدا تنها یک ابزار ساده برای اشتراک‌گذاری تصاویر بود، اما در سال 2012 فیسبوک این اپلیکیشن را خرید و این موضوع باعث شد رشد چشمگیر 23‌درصدی را که 20 برابر بیشتر از میزان رشد خود فیسبوک است تجربه کند. حالا دیگر بسیاری از فروشگاه‌ها و شرکت‌های مختلف هم صفحه اینستاگرام ساخته‌اند و اجناس و خدمات خود را معرفی کرده و حتی به فروش آنلاین پرداخته‌اند. از سوی دیگر کاربران معمولی هم برای به اشتراک‌گذاری و جمع‌آوری لایک به رقابت می‌پردازند و بازار مکاره خرید و فروش لایک‌های بیهوده نیز در این فضا ایجاد شده است.

انتخابات در فضای مجازی

پیش از آغاز دوره تبلیغات دوازدهمین انتخابات ریاست‌جمهوری پیش‌بینی می‌شد شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی مانند تلگرام تاثیر بی سابقه‌ای بر فضای انتخاباتی داشته باشند. در این بین نگرانی‌هایی هم در مورد فیلتر شدن شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌هایی که فیلتر نیستند و همچنین اختلال در اینترنت وجود داشت. مسئولان دولتی اعلام کردند که تمام تلاش خود را برای دسترسی آسان به فضای مجازی و کسب اطلاع از طریق ابزار‌های جدید ارتباطی انجام می‌دهند. امسال اینترنت در دوره انتخابات کیفیتی به مراتب بهتر از گذشته داشت. محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات که چند روز قبل از رأی گیری عنوان کرده بود قطعی اینترنت نخواهیم داشت، 29 اردیبهشت گفت: «در انتخابات هیچ‌مشکلی تاکنون به ما گزارش نشده است و هیچ‌ مشکل نرم افزاری و سخت افزاری وجود ندارد.» اینترنت نه تنها قبل از انتخابات که در روز رأی گیری و همچنین زمان شمارش آرا وصل بود. کارشناسان بر این باورند که این مساله تاثیر زیادی بر مشارکت بالا در انتخابات اخیر داشته است. گذشته از این تاثیر باید به نقش مهمی که ابزار‌های جدید ارتباطی در آگاهی بخشی داشتند نیز اشاره داشت. رقابت در انتخابات اخیر رقابتی تمام قد بود. در این دوره نامزد‌های انتخاباتی در جریان تبلیغات انتخاباتی و به‌ویژه در مناظره‌های تلویزیونی مواردی را مطرح کردند که ممکن بود در ذهن طرفداران رقیبشان تشکیک ایجاد کنند. ایجاد شک باعث می‌شود افراد به دنبال اطلاعات جدید بگردند و زمانی که این بستر وجود نداشته باشد، آنها ممکن است بی اعتماد و دلزده از مشارکت شوند و ابزار‌های جدید ارتباطی در این دوره بستر لازم برای بحث و تبادل نظر و همچنین به دست آوردن اطلاعات جدید و به اشتراک گذاشتن آنها را فراهم آورد. بر این اساس می‌توان عنوان کرد که دوره جدیدی در ایران آغاز شده که در آن رسانه‌ها به ویژه ابزار‌های جدید ارتباطی نقش مهمی ایفا خواهند کرد. نگرانی از پوپولیسم یک نگرانی فراگیر در دنیاست و آسیب شناسان مسائل سیاسی و اجتماعی امیدوارند ابزار‌های جدید ارتباطی بتوانند مانع مهمی بر سر راه پوپولیست‌ها باشند.

به دست آوردن اطلاعات موثق

شاید شما هم از جمله افرادی بودید که در یک ماه اخیر عضو تعداد زیادی کانال و گروه تلگرامی شدید. سرعت این پیام‌رسان برای دریافت اخبار و اطلاعات باعث می‌شود برخی کاربران بدون اینکه موثق بودن یک خبر را بررسی کنند، آن را با دیگران به اشتراک بگذارند. نگرانی عمده‌ای که کارشناسان حوزه رسانه دارند این است که استفاده فراگیر از شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها منجر به انتشار اخبار نادرست و شایعات شود. شنبه شب پس از پایان رأی گیری بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها تا صبح بیدار ماندند. در این شب میلیون‌ها پیام تلگرامی رد و بدل و حجم بالایی فیلم، عکس و... به اشتراک گذاشته شد. موقعیت این‌طور ایجاب می‌کرد که حامیان نامزد‌های مختلف به انجام گمانه‌زنی‌های متعدد در مورد نتایج انتخابات بپردازند. در این میان انواع و اقسام اخبار نادرست هم منتشر می‌شد و آنها سعی می‌کردند مطالب خود را با انجام تمهیداتی موثق جلوه دهند. واکنش‌هایی که کاربران تلگرام به این گمانه‌زنی‌ها داشتند روشن می‌کند آنها دیگر به سادگی به هر مطلبی اعتماد نکرده و موثق بودن یا موثق نبودن آن را با سرعت و دقت بررسی می‌کنند. در ایران همواره نسبت به استفاده نادرست از فضای مجازی به ویژه شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها هشدار داده شده است. رفتار ایرانیان در روز‌های اخیر اثبات می‌کند که آگاهی آنها در زمینه استفاده از فضای مجازی افزایش یافته است. پیش‌تر بر تهدید‌های فضای مجازی بیش از فرصت‌های آن تاکید می‌شد، اما رفتار‌های اخیر و همچنین نقش تعیین کننده‌ای که ابزار‌های جدید ارتباطی در ایجاد شغل و کسب و کار‌های نو داشته‌اند اثبات می‌کند ایران به مرحله‌ای رسیده است که آماده چیدن میوه فراگیر شدن استفاده از ابزار‌های جدید ارتباطی است. استفاده از این ابزار‌ها هم می‌تواند به رشد اقتصادی ایران کمک کند و هم توسعه اجتماعی، فرهنگی و... به دنبال خواهد داشت.