خرمشاد: فرهنگ و ساختار مانع استفاده هیئت‌امنا از اختیاراتشان می‌شود

استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی گفت:‌با توجه به اعتماد نظام جمهوری اسلامی به دانشگاه­ها که نمود آن گسترش دانشگاه­ توسط نظام بوده، اگر به آن به عنوان یک سرمایه نگاه شود و به خوبی سازماندهی شود، لازم نیست در استقلال دانشگاه‌ها اهداف آرمانی را دنبال کنیم و تنها با در نظر گرفتن محیط پیرامون خود، می‌توانیم مدل متناسب را پیدا کنیم.

به گزارش عطنا، محمد باقر خرمشاد، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در نشستی در «نخستین همایش ملی استقلال دانشگاه‌ها؛ چالش‌ها و راهبردها» در آمفی تئاتر دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه علامه طباطبائی، مقاله خود را با عنوان «مطالعه تطبیقی شیوه‌های انتخاب رؤسای دانشگاه در ایران و جهان» ارائه کرد.

خرمشاد در ابتدا به بیان تقسیم‌بندی دانشگاه­ها در جهان پرداخت و اظهار کرد: دانشگاه­ها را در جهان می‌توان به سه دسته تقسیم کرد، دسته‌ اول، شامل دانشگاه‌های ملی یا دولتی، دسته‌ دوم، شامل دانشگاه‌های خصوصی و دسته سوم دانشگاه‌های عمومی هستند.

او عنوان‌های تعریف شده برای ریاست دانشگاه در جهان را نیز برشمرد و گفت: این عنوان‌ها عبارت‌اند از رئیس، صدراعظم، کاهن، ناظم و نایب رئیس که در اکثر دانشگاه­های جهان ترکیبی از یک رئیس عالی که بیشتر تشریفاتی و یک رئیس اجرایی که قدرت عملی را در اختیار دارد، برای اداره دانشگاه استفاده می‌شود، البته با عناوین مختلف ریاست دانشگاه را به صورت اشتراکی بر عهده دارند، در کل، یک نفر رئیس عالی و یک نفر رئیس اجرایی است.

دانشیار علوم سیاسی دانشگاه علامه‌طباطبائی در خصوص مدل‌های مورد استفاده در دانشگاه­های جهان، افزود: دانشگاه تورنتو یک صدراعظم دارد که تشریفاتی است و از میان شخصیت­های برجسته سیاسی انتخاب می‌­شود و در کنار آن، یک رئیس قرار دارد که عالی­ترین مقام اجرایی است.

خرمشاد اضافه کرد: دومین دسته شامل دانشگاه‌هایی چون کمبریج و آکسفورد می‌شود که یک صدراعظم دارند که تشریفاتی و از میان افراد برجسته خارج از دانشگاه انتخاب شده و سمبلیک و مادام‌العمر است و یک نایب‌رئیس دارند که مسئول کارهای اجرایی دانشگاه است.

وی در تشریح مدل سوم هم خاطرنشان کرد: مدل سوم، مانند دانشگاه ایرلند یک صدراعظم دارد که در اینجا دوباره مثل موارد قبل تشریفاتی است و اما یک ناظم دارد که مسئول کارهای اجرایی است.

این استاد دانشگاه ادامه داد:‌ دانشگاه برکلی هم، یک صدراعظم دارد و شش معاون که یکی از معاونان کار «ناظم» را بر عهده دارد.

وی تصریح کرد: مدل دیگر دانشگاه استنفورد و کلمبیا است که فردی با عنوان رئیس در صدر دانشگاه قرار دارد و یک ناظم به عنوان مهمترین مقام آکادمیک و تدارکاتی، مدیریت امور را برعهده دارند.

وی افزود: مدل بعدی، دانشگاه­های شیکاگو، پرینستون و توکیو را شامل می‌­شود که فقط یک رئیس دارند و در مدل دیگر ام.آی.تی قرار دارد که در این مدل به جای دوگانه و زوج مدیران، سه عنوان هستند که در صدر دانشگاه قرار دارند، یک عنوان، صدراعظم که پستی ویژه است و نظارت بر تحصیلات را بر عهده دارد و در کنار آن، یک رئیس و یک ناظم دارند که ناظم در اداره یا امور با رئیس همکاری می­‌کند.

خرمشاد مدل دیگر را ازآن ایالات‌ متحده آمریکا  دانست و درباره آن گفت: این مدل از دانشگاه‌ها، یک صدراعظم دارد که صدراعظم چند دانشگاه است و علاوه بر آن هر دانشگاه یک رئیس دارد.

وی افزود: مدل آخر نیز در برخی از ایالت‌های آمریکا دیده می‌شود که یک رئیس دارد که مدیریت چند بخش از کمپ‌های دانشگاهی را بر عهده می‌گیرد.

شیوه‌های انتخاب کلان ریاست دانشگاه‌ها در جهان

خرمشاد در توضیح فرایند چگونگی انتخاب رئیس دانشگاه در کشورهای مختلف، اظهار کرد: در این زمینه، دو شیوه برای انتخاب رئیس وجود دارد، اول، شیوه­ سنتی_دولتی که نوعاً سنتی است و در آسیا و مناطقی غیر از غرب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی شیوه دیگر را نظام مشارکتی عنوان کرد و گفت: این شیوه هم در غرب و اروپا رایج است.

وی در تشریح این دو شیوه یادآور شد: در شیوه نظام دولتی و سنتی که برخی از آن به عنوان نظام «حرکت کاروانی» نام می‌برند، انتخاب رئیس دانشگاه توسط دولت یا حکومت انجام می‌گیرد و عزل و نصب آن نیز توسط وزیر آموزش انجام می‌شود، اما شیوه نظام مشارکتی به دو گونه است که یکی نظام رای‌گیری در سطح دانشگاه است که  البته کمتر رایج بوده و خیلی کم مورد اقبال قرار گرفت و گونه دوم، شیوه نظام هیئت­های انتخاب‌کننده نام دارد و در دو قالب کمیته­ توسعه که اعضای کمیته از درون و بیرون دانشگاه است و هیئت مدیره صورت می‌گیرد.

وظایف هیئت امنا

در بخشی دیگر از ارائه این مقاله، دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی در پاسخ به این پرسش که وظایف هیئت ‌امنا چیست، بیان کرد: دو وظیفه را می‌توان برای هیئت‌ امنا ذکر کرد، اول، انتخاب رئیس و دوم، نظارت بر کار رئیس.

خرمشاد در این‌باره تصریح کرد: در دانشگاه­های که رئیس را انتخاب می‌کنند و بر کار آن نظارت ندارند، این شیوه به شدت مورد نقد قرار گرفته است، چرا که به اعتقاد این افراد همانطور که انتخاب رئیس مهم است نظارت بر کار شخص برگزیده نیز مهم است.

دانش، سیاست، ارتباطات و نحوه مدیریت و رهبری در دانشگاها چهار معیاری هستند که برای ارزیابی یک رئیس خوب مطرح می‌شوند.

 خرمشاد درباره‌ هئیت‌ امنای دانشگاه‌ها در دیگر نقاط دنیا، افزود: هئیت امنا در دانشگاه‌­های دنیا سعی در پاسخ دادن به سه سوال دارند، اول، اینکه چه‌جور آدمی به درد این کار می‌خورد، دوم، جست‌وجو برای یافتن این فرد چگونه باید صورت گیرد و سوم هم اینکه در کجا می‌توان این افراد را پیدا کرد.

وی پاسخ‌ این سوالات را چنین توضیح داد: اول اینکه آدمی باشد که بتواند مشکلی را حل کند و مشکل‌ساز نباشد. پاسخ به سوال دوم رفتن به سراغ کسی است که متناسب با ماهیت دانشگاه مورد نظر باشد و تمام ویژگی­های مورد نظر را تقریبا داشته باشد و از تحصیل‌کرده­های آن دانشگاه درخواست می‌شود تا افراد مورد نظر را معرفی کنند.

او افزود: پاسخ به سوال سوم، تلاش برای پیدا کردن افراد مورد نظر از بین فارغ‌التحصیلان دانشگاه مورد نظر، البته تلاش بر عدم تمرکز بر این افراد نیز مد نظر بوده است، همچنین، اگر از میان کسانی که صلاحیت این کار را دارند، رئیسی انتخاب شود، باید این خصوصیات را داشته باشد.

خرمشاد ویژگی‌های یک رئیس دانشگاه خوب را چنین برشمرد: رئیس باید محقق برجسته­‌ و دارای مهارت‌های مدیریتی باشد، یعنی تجارب و مهارت برای اداره مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی را داشته باشد که بتواند مدیریت امور اداری و مالی و منابع انسانی را در دست بگیرد و نکته آخر اینکه کسی باشد که ­بهره‌مند از بصیرت ذاتی باشد، یعنی جوهره، درک و دید بالایی داشته باشد.

بازه زمانی مناسب برای انتخاب رئیس دانشگاه

خرمشاد ادامه سخنان خود در جمع استادان و مسئولان دانشگاه‌های مختلف، اظهار کرد: معمولا در دانشگاه­های معتبر دو تا چهارسال زمان صرف پیدا کردن شخص مناسب برای ریاست دانشگاه می­‌شود و به طور متوسط بازه­ زمانی هشت ماه در نظر گرفته می‌­شود.

وی افزود: نکته­ جالب اینجاست که هر چه هیئت انتخاب کننده قوی‌تر باشند، زمان بیشتری صرف انتخاب و پیدا کردن «شخص مناسب» می‌شود، همچنین، دوره مناسب برای تصدی ریاست یک دانشگاه، پنج تا هفت سال تعریف شده است.

عضو هئیت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به اینکه در حالت مطلوب ارزیابی رؤسای دانشگاه­ها در چهار حوزه اتفاق می‌افتد، تصریح کرد: دانش، سیاست، ارتباطات و نحوه مدیریت و رهبری در دانشگاها چهار معیاری هستند که برای ارزیابی یک رئیس خوب مطرح می‌شوند.

خرمشاد این وضعیت در ایران، یادآور شد: در ایران، انتخاب رئیس از نوع مدل آسیایی است و در واقع انتخاب رئیس، دولتی بوده و با پیشنهاد و معرفی وزیر علوم، موافقت رئیس‌جمهور و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی اتفاق می­افتد، البته هیئت امنا نیز حضور دارند که نظارت بر ریاست دانشگاه به لحاظ قانونی به این هیئت واگذار شده است.

وی تاکید کرد: هیئت امنا از اختیارات بسیار خوبی برخوردار هستند، ولی مشکل اینجاست که هیئت امنا به دلیل فرهنگ جامعه و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی از اختیارات خود استفاده نمی‌­کنند.

7 پیشنهاد برای انتخاب رئیس مطلوب دانشگاه مستقل

خرمشاد هفت پیشنهاد برای انتخاب رئیس مطلوب یک دانشگاه را چنین بیان کرد:

1. تشکیل انجمن برای هر دانشگاه، مانند دانشگاه آکسفورد و برکلی با ترکیبی از اساتید دانشیار به بالا و فارغ‌التصیلان دانشگاه مورد نظر و مدیران با سابقه بیش از بیست سال دانشگاه الزامی شود.


2. تدبیری برای فعال کردن هیئت امنا و آسیب‌شناسی هیئت امنا.


3. تفکیک بین رئیس عالی و رئیس اجرایی، البته در کشور ما آفتی به نام دوگانه شدن مدیریت و موازی بودن آن وجود دارد، برای مثال یک پزشک خوب شاید در حرفه­ خود بسیار کارآمد باشد اما در زمینه مدیریت ممکن است ضعف داشته باشد.


4. معرفی چند نفر برای ریاست دانشگاه به وزیر که توسط انجمن دانشگاه معرفی شوند.


5. پرهیز از سیاسی شدن انتخاب رئیس دانشگاه؛ چرا که اگر جامعه دانشگاهی سیاسی باشد دولت در مقابل دانشگاه جبهه می­گیرد.


6. الزامی‌سازی آموزش برای رؤسای انتخاب شده دانشگاه، که این امر باید ساختارمند و به عبارتی قانون‌مند شود.


7. ارزیابی رؤسای انتخاب شده در دوره‌های مختلف.