مهرگان؛ قدیمی‌ترین جشن بشری است

یک پژوهشگر تاریخ اظهار داشت: جشن مهرگان از قدیمی‌ترین جشن‌های بشری است و همراه با شادی مردم و خواندن سرود‌های دینی و آواز‌های دسته جمعی و نوای موسیقی و برپایی رقص که جزو مراسم آئینی آنها بوده، برگزار می‌شده است. باید توجه داشت که مفهوم رقص و آواز در برگزاری جشن‌ها، با معنای امروز آن متفاوت است و جهت احترام به خدایان و تقدیس ایزد مهر بوده است.

مهرگان یا «جشن مهر» یکی از بزرگترین جشن‌های ایران است که در «مهر روز» از «ماه مهر» برگزار می‌شود. «مهرگان» پس از نوروز، بزرگترین جشن ایرانیان باستان بوده‌است. این جشن در روزهای آغازین فصل پاییز برگزار می‌شود و 6 روز به درازا می‌انجامد و در روز «رام روز» به پایان می‌رسد. نخستین روز جشن، مهرگان عامه (همگانی) و واپسین روز جشن، مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می‌شود. در رابطه با این جشن، ماهیت و فلسفه برگزاری آن، خبرنگار عطنا، مصاحبه‌ای با دکتر امیر رحیمی، مسئول امور پژوهشی دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی انجام داده که در پی می‌آید:

**ماهیت و فلسفه برگزاری جشن در ایران از کجا نشات گرفته و چه پیشینه‌ای دارد؟

ابتدا باید عرض کنم که تاریخ ایران قبل از اسلام به دو دوره تقسیم می‌شود: «تاریخ داستانی یا اساطیری» که سند مکتوبی از آن دوره وجود ندارد و در این دوره آریایی‌ها در منطقه ای به وسعت  سیبری و خوارزم و از حدود سین کیانگ چین تا دریای سیاه زندگی می‌کردند و «تاریخ باستان» که از دوره مادها شروع می‌شود. جشن در ایران به دوران ایران داستان برمی‌گردد و در معنای لغوی از واژه‌ای اوستایی به نام «یزشن»(Yazashn) گرفته شده است.

برگزاری جشن در ایران باستان، دارای ویژگی‌های متمایزی و منحصربه فردی بوده است. اول آن که، جشن در این دوره به اشخاص مربوط نمی‌شود؛ مثلا جهت بزرگداشت پادشاهان نیست بلکه مناسبت‌هایی خاص دارد. جشن آریایی‌ها حول محور ایزدان و نیروهای ماورائی بوده که آن‌ها را می‌پرستیده و گرامی می‌داشتند. باید توجه داشت که این جشن‌ها برای احترام به مظاهر طبیعی است و چیزی تحت عنوان برخورد با طبیعت در جشن‌های ایران باستان وجود ندارد و در آن‌ها کشتن حیوانات یا آتش زدن درختان را نمی‌بینیم.

دوم آن که این‌ جشن‌ها جزئی از دستورات یک دین نیستند و هر کس با هر دینی که داشته در این جشن‌ها شرکت می‌کرده است. پس تمامی جشن‌های ایرانی شمول عام دارند، یعنی همه اقوام ایرانی این جشن‌ها را به صورت عام و گسترده گرامی می‌دارند.

سوم آن‌که در جشن‌های ایرانی غم و اندوه نمی‌بینید و عموما با شادی و سرور همراه است و نکته آخر این است که تمام جشن‌های ایرانی با عنصر آتش در ارتباط هستند؛ چون آتش در زندگی آریایی‌ها رکن اساسی بوده و ایشان از آتش به منظور روشنایی، طبخ غذا ،گرم کردن خود و مبارزه با حیوانات وحشی  از آن استفاده کرده ارزش و احترام زیادی برای آتش قائل بوده اند.

** سبب و علت برگزاری انواع جشن در این دوران چه بوده است؟

همان‌طور که بیان شد، جشن در این دوره به اشخاص مربوط نمی‌شود و حول محور ایزدانی بوده که آن‌ها می‌پرستیدند و گرامی می‌داشتند. پس تمام جشن‌ها با پدیده‌های طبیعی و اقلیمی در ارتباط هستند. به همین دلیل است که هر کدام در ماهی از سال برگزار می‌شوند. باید توجه داشت که این جشن‌ها برای احترام به مظاهر طبیعی است. جشن‌هایی در ایران برگزار می‌شود مانند تیرگان و خردادگان که ماهانه بودند. جشن‌هایی هم به صورت مناسبتی برگزار می‌شود؛ مثل «سده» که جشن بزرگداشت آتش است و یا «نوروز» که ابداعش توسط جمشید است. برخی از جشن‌ها نیز جهت پاسداشت دامپروری و کشاورزی هستند. جشن مهرگان را می‌توان با جشن شروع کشت و زرع تطبیق داد که اگر در زمینه کشاورزی مطالعه کنید، ایرانیان در مهر کشاورزی را آغاز می‌کنند.

**علت نام گذاری جشن مهرگان چیست؟

در مورد نام‌گذاری این جشن، روایات مختلفی وجود دارد. مثلا این‌که یکی از ایزدانی که آریایی‌ها پرستش می‌کردند مهر یا میترا است که از قدیمی‌ترین سنت‌های فکری آریایی‌ها بوده‌است. مهر یا میترا، خدای دوستی و محبت است. برای پاسداشت ایزد مهر، نام این جشن را مهرگان نهادند.

همچنین در روایت دیگری داریم که ابوریحان بیرونی گفته است: جشن مهرگان در روز شانزدهم مهرماه برگزار می‌شود. در این روز، آفتاب بر عالمیان پیدا شد، بدین جهت آن را مهرگان، یعنی «هنگامه خورشید» نام نهادند.

سومین روایت این است که در این روز، فریدون بر ضحاک پیروز شد و آن را در کوه دماوند به بند کشید و در آن روز ایرانیان بر یک اهریمن پیروز شدند. تمام جشن‌های ایرانی با فلسفه‌ای این چنینی شکل گرفتند. بر اساس این روایت جشن مهرگان شش روز به طول می‌انجامد و در روز بیست و یک مهر ماه که روز پیروزی فریدون بر ضحاک است به پایان می‌رسد.

** کدام روایت نقل شده، معتبرتر و یا مشهورتر است؟

مشهورترین روایت در باب مهرگان، حکایت پیروزی فریدون بر ضحاک و به بند کشیدن اهریمن مغلوب در دماوند است.

**پس تاریخ و فلسفه جشن مهرگان چیست؟

آنچه که در مورد مهرگان با قطعیت می‌توان گفت، این است که جشن مهرگان، از قدیمی‌ترین جشن‌های بشری است که مربوط به دوران ماقبل اوستا و زرتشت است و بعد‌ها به توسط زرتشت نیز گرامی داشته شده است؛ زیرا بر اساس منابع باستان، احتمالا زرتشت در سلسله کیانیان از پادشاهان «دوران داستانی یا اساطیری» ایران، مبعوث شده است و نیز ذکر شده که پادشاهان ساسانی در این روز تاجی به شکل خورشید بر سر می‌گذاشتند و آن روز را به باشکوه‌ترین وجه ممکن جشن می‌گرفتند.

**نحوه برگزاری و آداب جشن مهرگان چه بوده است؟

جشن مهرگان همراه با شادی مردم و خواندن سرود‌های دینی و آواز‌های دسته جمعی و نوای موسیقی و برپایی رقص که جزو مراسم بوده برگزار می‌شده است. باید توجه داشت که مفهوم رقص و آواز در برگزاری جشن‌ها، با معنای امروز آن متفاوت است و جهت احترام به خدایان و تقدیس ایزد مهر بوده است. اصولا در تمامی اقوام و ملل معاصر آریاها، رقص سنتی آئینی بوده است.

اما نکته حائز اهمیت آن است که ما در این جشن و دیگر جشن‌های ایران باستان، چیزی به نام قربانی انسان شاهد نیستیم و اگر هم مراسم قربانی بوده، تنها گوسفند را قربانی می‌کردند.

**جشن مهرگان جشنی مذهبی بوده است یا یک آئین ملی؟

تمام جشن‌های ایرانی به توصیه ایزدان جهت پاسداشت مظاهر طبیعی برگزار می‌شد. در ایران چیزی تحت عنوان مذهب جدای از ملیت نداریم. «مهر»، خدای تمام آریایی‌هاست و مرکز ثقل وحدت ملت ایران بوده است و همه به آن‌ها احترام می‌گذاشتند. البته اوستا هم این رسوم و و جشن‌ها را تایید می‌کند.

**با این اوصاف، چرا این جشن و البته بسیاری دیگر از جشن‌های ایرانیان باستان، مثل گذشته برپا نمی‌شود؟

دلیل کمرنگ شدن جشن مهرگان و سایر جشن‌ها و آئین‌ها، سیاست‌های نابخردانه و رویکرد افراطی رژیم سابق است. در دوره پیش از اسلام، دولت متولی برگزاری جشن‌های ملی ایرانیان بود. مثلا دولت هخامنشی خود را وظیفه‌مند می‌دانستند که این جشن‌ها و سنت‌ها را پاس بدارند. اما در دوره‌های بعد از اسلام که حکومت اموی و عباسی در ایران روی کار آمد این جشن‌ها به دلیل نگاه قومی خلفای اموی و عباسی فراموش شدند؛ چرا که این امر مانع می‌شد تا عناصری که موجب وحدت ایران هستند فرصت ظهور و بروز پیدا کنند.

در دوره‌های بعد که ایران به اسقلال دست یافت، حکومت‌ها به بعضی از این مراسم‌ها که شاخص بوده اهمیت  دادند؛ مثلا نوروز و یلدا، اما در دوران رژیم پهلوی که در پی ایجاد پیوندی با ایران باستان بود به صورت افراطی به تبلیغ جشن‌های ایران باستان پرداخته شد. این باعث شد تا علمای اسلامی ساکن در ایران احساس کنند نوعی زرتشتی‌گری در حال شکل گرفتن است و موجب شد جامعه‌ای دوقطبی پدید آید. این برخورد افراطی رژیم پهلوی موجب بروز نتیجه معکوس شد و امروزه شاهد هستیم که جشن‌هایی همچون مهرگان، به طور کلی فراموش شده اند.

این رسوم به طراوت جامعه کمک می‌کنند. جامعه جوان ما، نیاز دارد با اینگونه موضوعات به سمت خودباوری ملی و دینی حرکت کند. جشن مهرگان بدان جهت که حاوی عوامل فساد نیست، مورد تایید دین اسلام است. در این جشن انسان شروع به کار و تلاش می‌کند که از مضامین مورد تاکید دین مبین اسلام است. ترویج آئین‌هایی مثل جشن مهرگان نیاز دارد که نگاهمان را تغییر دهیم و توسط سازمان‌های مردم نهاد به آن پرداخته شود و دانشگاه بهترین مکان برای این موضوع است. اما آنچه که مهم است پرهیز از هرگونه افراط و تفریط در تمامی مراسم های ملی و آئینی که آفت اصلی تمام اقدامات بشری همانا افراط و تفریط است.