ضیایی درباره علت اقبال ایرانیها به ترکیه توضیح میدهد: «با ابعاد مختلفی میشود این مسئله را مورد بررسی قرار داد. یکی از بعد اجتماعی و فرهنگی، یکی از بعد اقتصادی و کسب و کار است. یکی دیگر شناخت و تیپولوژی افرادی است که به سفرهای خارجی با مقصد خاص میروند. درست است ما شعار کار علمی میدهیم، اما به این کار باور نداریم.
به گزارش عطنا به نقل از هفته نامه صدا، سازمان میراث فرهنگی از دانشگاه نخواسته کار مطالعاتی انجام دهد و ببیند این گردشگرها چه کسانی هستند، مقصد اکثریت شان کجاست؛ باید مطالعه دقیقی روی گونه شناسی این گردشگرها انجام شود. متوسط هزینه کرد، گروه سنی، جنسیتی، قدرت خرید، وضعیت مذهبی، مقاصدی که میروند و... باید مشخص شود چه چیزهایی هستند. اما الان بیشتر براساس حدس و گمان و تجارب علمی و حرفه ای صحبت میکنیم، اما زمینه علمی قضیه خصوصا به لحاظ روش شناختی، به سادگی میتواند زیر سوال برود. باید مطالعه دقیقی روی گونه شناسی گردشگرها انجام شود. وقتی چنین مطالعاتی داشته باشید، مسائل را یکی یکی میتوان حل کرد.»
عده بسیاری اعتقاد دارند حضور در ترکیه به خاطر مسائلی است که اصطلاحا گردشگری عشرت طلبی نامیده میشود، اما ضیایی معتقد است این مسئله تنها وجه ماجرا نیست: «اولین تصور این است که افراد برای گردشگری عشرت طلب به این کشورها میروند، دنبال مسائلی هستند که در داخل کشور وجود ندارد اما ترکیه فراهم کرده است. بله این درست است. بخشی از گردشگران ما با این اهداف میروند، اما آیا با خانواده هم افراد عشرت طلبی میروند؟ از این مسئله معلوم میشود همه چیز را نمیتوان در یک مجموعه جمع کرد و گفت همه افراد پایبندی فرهنگی و مذهبی ندارند. خیلیها هم با حجاب و خانواده در این کشورها هستند.
از نظر علمی تعمیم دادن مسائل فرهنگی و مذهبی برای همه گردشگران قابل قبول نیست. اما ما هیچ آماری نداریم که براساس آن صحبت کنیم. شاید با حدس و گمان بتوانیم بگوییم 20 درصد برای این اهداف میروند. ولی صحبت این است که چرا نمیتوانیم 70، 80 درصد دیگر را در داخل کشور جذب کنیم؟»
او ادامه میدهد: «در این هشتاد درصد، عده ای هستند که خیلی جاهای ایران را دیده اند. دنبال تجربههای نوین مثل جهانگردی هستند. آنها حق دارند و ما هم دنبال اثرگذاری روی آنها نیستم. عده دیگری هستند که آزادیهایی میخواهند که خلاف عرف، اخلاق، قانون و اسلام نیست. ولی سخت گیریهای سلیقه ای صورت میگیرد.
دستور اسلام نیست، آیین نامه قانونی هم نیست، ولی عده ای اعمال نظر شخصی میکنند و این باعث محدودیتهایی برای خانوادهها میشود. برای همین عده ای برای فرار از این محدودیت ها، مقصد خارجی را انتخاب میکنند. عده ای هم هستند که ایران را به درستی نمیشناسند و سفر نکرده اند. برای همین شعار ما این است که توسعه گردشگری ایران در جهان از طریق توسعه ایرانگردی داخلی باید صورت بگیرد. اگر صنعت گردشگری مان نتواند انتظارات من ایرانی را برآورده کند، قطعا نمیتواند میزبان گردشگرهای امریکایی و اروپایی باشد. اما اگر فعالان این صنعت توانستند قشر متوسط خودمان را که با استانداردهای ایران بزرگ شده اند، قانع کنند، میشود امید داشت که کشورهای دیگر هم اینجا را به عنوان مقصد انتخاب کنند.»
تعداد گردشگران ایرانی که در دو ماه نخست 2014 به ترکیه سفر کردند، نسبت به مدت مشابه در سال 2013، با 44 درصد افزایش، رشد چشمگیری داشته است. این رقم تا پایان سال 2014 همچنان افزایش یافت و به بیش از 50 درصد رسید. تا پایان سال 2014 بیش از 2 میلیون نفر گردشگر ایرانی وارد ترکیه شده اند.
اگر متوسط قیمت تور یک هفته ای به هر یک از شهرهای ترکیه 2 میلیون تومان در نظر گرفته شود، این مبلغ معادل 4 هزار میلیارد تومان به ازای 2 میلیون گردشگر ایران است. این در حالی است که مبلغ برخی از این تورها گاه به 3 یا 4 میلیون تومان هم میرسد. اگر میانگین خرید ارز برای هزینههای داخلی این سفرها هم 2 میلیون تومان باشد، 4 هزار میلیارد تومان هم باید به مبلغ حاصل از درآمد تورها اضافه شود که کل مبلغ را به 8 هزار میلیارد تومان میرساند.
برای سفر در ایام غیرپیک (مثل تعطیلات چندروزه) به کشورهایی مانند ترکیه، گرشگران کافی است چند روز مانده به پرواز تماس بگیرند. در این حالت شرکتهای هواپیمایی به دلیل خالی بودن صندلیها گاهی اوقات تا 40 درصد هم تخفیف میدهند و به این ترتیب سفری که حداقل 800 تا 900 هزار تومان هزینه داشته، با صرف مبلغی حدود 500 هزار تومان تمام میشود. این درحالی است که اقامت در یکی از هتلهای شیراز حداقل شبی 150 هزار تومان هزینه دارد که با بلیت رفت و برگشت برای یک هفته اقامت، گردشگر باید بین 700 هزار تا 1 میلیون تومان هزینه کند.
محمود ضیایی، عضو هیئت علمی گروه جهانگردی دانشگاه علامه طباطبائی در این باره میگوید: «عده ای به دلیل محدودیت خدمات گردشگری ایران به کشورهای خارجی مراجعه میکنند. به لحاظ کمی، خیلی وقتها به خاطر محدودیتها در مناسبتهای مختلف محل اقامت پیدا نمیشود و با آشنا و رباطه میتوانید جایی پیدا کنید. نبود امکانات متناسب با تقاضا و نیاز از مشکلات اصلی صنعت گردشگری داخلی است. برای همین خیلی ترجیح میدهند بسته راحتی را از دفتری برای ترکیه بگیرند و به سادگی در آنجا تفریح کنند. از طرفی کیفیت خدمات ایران متناسب با پولی که پرداخت میشود، نیست. گردشگر داخلی میگوید چرا پولم را به هتلی بدهم که عنوان 4 ستاره دارد ولی به اندازه 2 ستاره هم خدمات نمیدهد؟ بنابراین راهی خارجی میشود و از کیفیت خدمات گردشگری کشوری مانند ترکیه استفاده میکند.»
او با اشاره به سیاستهای ترکیه برای جذب گردشگر ادامه میدهد: «سیاستها و استراتژی جذب گردشگر ترکیه بسیام مهم است. حالا که در شرایط خاصی هستند، قیمت را به شدت پایین آورده اند و میخواهند حداقل هزینههای ثابت را تامین کنند و مشتری شان را حفظ کنند. قبل از این مسائل هم سیاست ترکیه این بود که وورد به کشور را ارزان کند و بعد در مقصد، جیب مسافر را خالی کند. با مجموعه ای از این سیاستها ترکیه توانسته صنعت گردشگری موفقی داشته باشد.»
البته این صنعت موفق، حالا با چالشهایی جدی مواجه شده است. براساس آمار وزارت گردشگری ترکیه در ماه آوریل سال جاری میلادی 1.75 میلیون توریست خارجی وارد این کشور شده اند که این رقم 28.5 درصد کمتر از آوریل سال 2015 میلادی است. کاهش رغبت به سفر به ترکیه به شدت در میان توریستهای اروپایی و آمریکایی دیده میشود.
کاهش آمار ورود توریستهای خارجی به ترکیه بنا به این گزارش که دو ماه پیش منتشر شد، حاکی از افزایش نسبی ورود توریستهای خاورمیانه ای در طی دوره مورد بحث به ترکیه است. ورود گردشگران ایرانی به ترکیه 1.5 درصد افزایش یافته است. حسن کرمانی رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی علت اقبال ایرانیها به ترکیه را چنین توضیح میدهد: «بازار ترکیه بازاری است که جنبههای مختلفی دارد و هزینههای متعادل و خوب دارد و مهمتر از همه نیاز به ویزا ندارد؛ به همین دلیل طرفداران بیشتری میان ایرانیها دارد.»
او ادامه میدهد: «آژانسها و شرکتهای هواپیمایی ایرانی روی ترکیه خیلی حساب میکنند. به هر حال مقصدی است که ویزا نمیخواهد. هزینهها متعادل تر نسبت به مقاصد دیگر است. نوع خدماتی که نسبت به مقاصد همجوارش ارائه میدهد از درجه استاندارد بالاتری برخوردار است. تجانس فرهنگی و دینی وجود دارد. نوع غذا و ذائقه آنها به ایران نزدیک است. تمام این موارد موجب میشود که ایرانیهای بیشتری به این کشور سفر کنند.»
از عکسهای روتختی و پرده گرفته تا انواع و اقسام لباسهای راحتی و مجلسی، روی کانالی تلگرامی قرار گرفته اند. در اطلاعات این کانال هم تاکید شده است که تمام اجناس از ترکیه وارد میشوند. خانم جوانی که تا پیش از رواج شبکههای اجتماعی تنها در خانه خود و با تبلیغهای فردی فعالیت میکرد، از کسب و کارش چنین روایت میکند: «من با هواپیما به ترکیه میروم و بارم را خودم میآورم و در خانه میفروشم. البته الان در ناامنی دیگر نمیروم. همان جنسهایی راکه از قبل دارم میفروشم تا ببینم چه میشود. مغازه دار نیستم که کارم لنگ جنس بماند.»
لباسهای شیکی به تن دارد و در یکی از محلههای خوب تهران زندگی میکند و میگوید نیاز مالی ندارد و به خاطر علاقه خودش به کسب و کار اینطور فعالیت میکند. او درباره آخرین وضعیت بازار ترکیه چنین توضیح میدهد: «ترکیه یعنی استانبول، همه برای خرید به استانبول میروند. روسها خریداران اصلی پوشاک در بازار ترکیه بودند. ایرانیها انگشت کوچک آنها هم نمیشدند. اما حالا دیگر هیچ روسی در آن جا دیده نمیشود. همین که بازار ترکیه بسته شده و روسیه هم با تقاضای بالا همسایه ماست، میشود داستان این گوی و این هم میدان. تولیدکنندههای پوشاک ایرانی موفق نیستند. چون طراح ندارند، بهترین پارچه را هم دست شان بدهی، کار را خراب میکنند.»
بنیاد هریتیج که یک نهاد مطالعاتی در آمریکاست، حجم اقتصاد سایه ای و غیررسمی در ایران را 19 درصد برآورد کرده است. فعالیتی که تعداد زیادی از خانمهای خانه دار در طبقه متوسط و بالای جامعه از طریق واردات پوشاک از بازار ترکیه به آن میپردازند، در دل همین اقتصاد سایه ای و غیررسمی جای میگیرد.
یکی از جذاب ترین فصول برای ایرانیها در ترکیه «این دیریم» یا همان حراجها و تخفیفهایی است که فروشگاههای ترکیه برگزار میکنند. در ایام نوروز و تابستان حراجهای ویژه، باعث هجوم برخی از کسبه و فروشندگان البسه ایرانی به این بازارها میشد.
به طوری که بخش عمده ای از قاچاق لباس از طریق ترکیه و توسط مسافران زمینی صورت میگیرد که این لباسها را با عنوان خرید شخصی اما به قصد فروش در بازارچههای خصوصی و شوهای لباس خانگی وارد میکردند.
مرد جوانی که به تازگی همراه با همسرش به ترکیه سفر کرده، میگوید حدود 6 میلیون تومان هزینه سفرشان شد و توضیح میدهد: «ما با تور درجه یک رفتیم و هزینه تور برای هرکدام مان حدود دو میلیون تومان بود. 2 میلیون هم آن جا لباس خریدیم که اگر همانها را میخواستیم از تهران بخریم، شک ندارم بیشتر از 4 میلیون تومان میشد. جنسها فوق العاده خوب و ارزان بودند. یک خانواده ایرانی بار بسیار سنگینی داشت و معلوم بود خیلی بیشتر از نیازش خرید کرده است، با مسئول کنترل بار به ترکی صحبت کرد و به راحتی به آنها اجازه ورود دادند.»
براساس بررسیهای میدانی، افرادی که با قصد تجارت خرید پوشاک از راه هوایی به ترکیه میروند، هیچ وسیله ای همراه خودشان نمی برند و با بار صفر میروند. دختر جوانی که از نزدیک با این فعالیتها آشناست، میگوید: «من دیده ام صد کیلو بار میخرند، رشوههای کمی هم به خدمه هواپیما یا فرودگاه میدهند. بارهایشان را در چند چمدان مختلف پخش و به راحتی وارد ایران میکنند.»
ترجیع بند صحبتهای مغازه داران پوشاک این است: «اصل ترک است.» آنها هرقدر این اصل بودن را غلیظ تر ادا کنند، قیمت لباس نیز بالاتر میرود. صحبتهای خود فعالان این صنف نشان میدهد بسیاری قراردادهای کلان میبندند و بدون هیچ دردسری، خود توزیع کنندگان در ترکیه بارهایشان را در تهران تحویل شان میدهند.
براساس روایت مهدی یکتا، رییس اتحادیه تولید و صادرات نساجی و پوشاک، اندازه صنعت پوشاک و نساجی در ایران 25 هزار میلیارد تومان است. 17 هزار میلیارد تومان از آن مربوط به بازار پوشاک است. 70 درصد از پوشاک موجود در بازار ایران نیز خارجی است. یکتا درباره قاچاق در این بازار میگوید: «100 درصد آن به صورت قاچاق وارد میشود.»
در پی کودتای ترکیه، تنها پروازهای مسافرتی لغو نشده و تنها فعالیتهای رسمی و غیررسمی پوشاک محدود شده است. حالا جهانگردان و به خصوص گردشگران غربی، به دنبال مقصد جدیدی در کشورهای آسیایی و مدیترانه ای میگردند.
«اگر مدیریت جاذبههای توریستی استان اصفهان در اختیار مالزی قرار گیرد، سالانه برابر با ارزآوری نفت برای ایران سودآور خواهدبود.» ماهاتیر محمد، نخست وزیر سابق مالزی در جریان یکی از سفرهایش به ایران، چنین توصیفی از وضعیت گردشگری ایران ارائه داده بود.
بعد از ماجرای کودتا در ترکیه نابسامانیهای سیاسی، بقیه کشورهای آسیایی برای مقصد گردشگران خارجی مورد توجه قرار گرفته اند. بلومبرگ نیز در بخشی از گزارش خود درباره گردشگری ترکیه، به این ماجرا پرداخته و نوشته است: «حالا مسافران دنبال تجربههای مدیترانه ای جدیدی میگردند.»
بر همین اساس، گردشگری ایران بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفته است. مجمع جهانی اقتصاد درگزارشی با عنوان شاخص رقابت پذیری گردشگری و سفر در سال 2015 با مطالعه 141 کشور جهان، در نهایت ایران را به عنوان اقتصادی ترین و ارزان ترین مقصد گردشگری جهان شناخت. ایران توانسته در رقابت پذیری قیمت در سفر و گردشگری رتبه اول، در زمینه مالیات بر بلیط و عوارض فرودگاهی رتبه سوم، در تعداد سایتهای ثبت شده جهانی میراث فرهنگی رتبه نهم و همچنین در تعداد نمودها و تجلیات فرهنگی شفاهی و ناملموس رتبه دهم را از 141 کشور کسب کند.
گزارش سازمان جهانی گردشگری نیز نشان میدهد ایران در ردیف 10 کشور برتر دنیا در زمینه گردشگری قرار دارد اما سهم کشور از این صنعت سودآور کمتر از نیم درصد است. در سال 2013 از مجموع 150 میلیون سفر خارجی در جهان، سهم ایران فقط 4 میلیون نفر بوده است.
محسن مهرعلیزاده، رییس کمیسیون گردشگری اتاق تهران درباره وضعت کنونی ترکیه توضحی میدهد: «ترکیه الان ناامن است. بخش قابل توجهی از توریستهای ایرانی هم به خاطر ارزانی و امکانات خوب به ترکیه میروند. توریست چند ملاحظه کلی برایش مطرح است، اینکه بتواند آسایش داشته باشد و راحت خرید کند و ارزان هم سفر کند. همه اینها دلایلی است که توریستهای ایرانی ترکیه را ترجیح میدهند. تا چند سال پیش تعداد خیلی زیادی از ایرانیها به دبی میرفتند، اما الان آنها هم جذب همین ترکیه شده اند. چرا که آب و هوای دبی گرم و بازارش محدود است اما ترکیه گستره بیشتری دارد.»
او ادامه میدهد: «آنهایی که در سازمانهای دولتی برنامه ریز حوزه گردشگری هستند، باید شرایطی را فراهم کنند که توریستهای خارجی به کشور وارد شوند، این کار حالا که گردشگری ترکیه به چالش کشیده شده، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. ایران از نظر جاذبههای توریستی چه از بعد تاریخی و چه از بعد آب و هوا، از کشورهای منحصر به فرد در دنیا به شمار میرود.»
محسن مهرعلیزاده که در دولت اصلاحات معاونت ریاست جمهوری را بر عهده داشته است، اعتقاددارد بها دادن صنعت گردشگری داخلی به ترکیه یکی از علتهای مهم گرایش به این کشور است: «وقتی مسیر باز باشد، مردم انتخاب میکنند. وقتی مسیر ترکیه باز است و روزانه پروازهای زیادی از ایران به این کشور میرود، وقتی مدام پیامکهایی برای سفر به ترکیه با رقمهای خیلی ارزان دریافت میکنید، معلوم است که مردم انتخاب میکنند به این کشور بروند. این آژانسها و دفاتر گردشگری، راه را برای این کار باز میکنند.
خیلی از افراد تهرانی را میبینیم که از ایران، فراتر از همین تهران را ندیده اند، اما به ترکیه و بعضی کشورهای خارجی دیگر رفته اند. اینها به این دلیل است که وضعیت گردشگری داخلی به سامان نیست و امکانات حتی برای جذب گردشگرهای خودمان به داخل کشور وجود ندارد. برای همین تاکید میکنیم دولت باید ساز و کاری فراهم کند که این دفاتر گردشگری، مسیرهای داخل را باز کنند.»
مهرعلیزاده در پیشنهادی عملیاتی مطرح میکند: «بستههای گردشگری تعریف کنند. این بستههای گردشگری در حال حاضر برای شرکتها صرف نمی کند. البته تورهایی برای گرجستان و مالزی و این کشورها هم وجود دارد، اما فعالیت اقتصادی عمده دفاتر گردشگری ما وابسته به ترکیه است. این شرکتها خصوصی هستند و بخش خصوصی دنبا منفعت خودش است. حق هم دارند. این دولت است که باید مسیرهای جدیدی برای گردشگری باز کند.»
براساس گزارش بلومبرگ به دنبال بحرانهای سیاسی و امنیتی، 10 درصد از میزان گردشگر ورودی به ترکیه در 3 ماه اول سال 2016 کاسته شده است. انتظار میرود به صورت کلی امسال با 5.9 درصد کاهش، میزان گردشگران ورودی ترکیه به 32.9 میلیون نفر برسد. درآمد صنعت گردشگری ترکیه از غذای مسافران، دو سال پیش حدود 6.5 میلیارد دلار برآورد شده بود، همان زمان، گردش مالی کل بازار گردشگری در ایران نیز حدود 7 میلیارد دلار اعلام شد. به عبارتی دیگر، تنها غذای گردشگران خارجی در ترکیه، با کل اندازه صنعت گردشگری ایران برابری میکند.
محمود ضیایی، عضو هیئت علمی جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به نزاع روسیه و ترکیه توضیح میدهد: «ما فصتهای زیادی برای بهره بری در حوزه گردشگری داشته ایم، در رابطه با گردشگرهای روسیه و روابط ترکیه و روسیه هم فرصت مناسبی برای جذب گردشگر برای ما بود. ولی واقعیت این است که نه مدیریت گردشگری و نه صنعت گردشگری ما، آمادگی و انعطاف پذیری لازم را که بتواند با شرایط جدید خودش را هماهنگ کند، ندارد. ما به زحمت میتوانیم حتی گردشگرهای داخلی خودمان را پوشش دهیم. نمونه اش همین ازدحام تعطیلات عید فطر و نابسامانی اوضاع جاده هاست.»
به اعتقاد این استاد دانشگاه، ضعف در حوزه آماری امکان هر نوع تحلیل و پیشنهادی را از جامعه دانشگاهی در حوزه گردشگری سلب کرده است: «من به عنوان فرد آکادمیک باید اطلاعات آماری داشته باشم تا بتوانم تحلیل کنم. ولی متاسفانه در وضعیت فعلی هیچ آمار دقیق و به روزی وجود ندارد که شاید تعمدی نیز وجود دارد. وقتی آماری نداشته باشید، نمی توانید سازمانی را نقد کنید و نمی توانید سازمانی را نقد کنید و نمی توانید ایده دهید.
نظام دانشگاهی ما همیشه در مظان اتهام است که مطالعات کاربردی انجام نمی دهد. ولی آیا سازمانهای متولی توانسته اند آماری را در اختیار تحلیل گران و نظام دانشگاهی بگذارند؟ هیچ وقت این گونه نبوده است.»
ضیایی اعتقاد دارد ایران به دلیل ضعف مشکلات ساختاری نمی تواند از فرصتهای ایجاد شده استفاده کند: «به صورت کلی هم هیچ اطلاعاتی درباره قبل و بعد از برجام نداریم که بفهمیم اوضاع صنعت گردشگری ما چه تغییری کرده است. ولی مسئله مشخص این است که پس از توافق هسته ای، تقاضا و کنجکاوی برای گردشگرهای خارجی ایجاد شده بود. ولی وقتی ثبات در وضعیت گردشگری ما وجود دارد و خدمات ضعف دارد، نمیتوانیم از این فضا استفاده کنیم.»