عطنا - یکی از فرصتهای همکاری ایران و روسیه در حوزه تجارت گاز است. هرچند در فضای رسانهای، این دو کشور عمدتاً به عنوان رقیب سنتی یکدیگر در بازار گاز شناخته میشوند، اما جنگ اوکراین و خروج روسیه از بازار گاز اروپا، معادلات گذشته را تغییر داده و اکنون دو کشور میتوانند به سمت شراکت راهبردی در تجارت گاز قدم بردارند. با وقوع جنگ اوکراین، روسها به میزان ۱۲۰ میلیارد متر مکعب در سال، بازار گاز خود در اروپا را از دست دادهاند و هنوز جایگزینی برای آن پیدا نکردهاند.
در آخرین اتفاق، با پایان سال ۲۰۲۴، صادرات گاز روسیه از مسیر اوکراین به اروپا به میزان ۱۵ میلیارد متر مکعب در سال متوقف شد که درآمد گازی روسیه را ۵ میلیارد دلار دیگر کاهش داد. بدین ترتیب هماکنون روسیه فقط از مسیر خط لوله ترکاستریم به اروپا گاز صادر میکند و سه مسیر نورداستریم، یامال و اوکراین مسدود شده است. اما جدیترین مسیر دسترسی روسیه به بازار جدید گاز، کشور ایران است که میتواند با سوآپ، ترانزیت و بازصادرات گاز روسیه، این کشور را به بازار غرب آسیا و جنوب خلیج فارس متصل کند؛ طرحی که ذیل کریدور شمال-جنوب تعریف خواهد شد. نکته جالب اینکه ابتدا قرار بود گاز مازاد روسیه از مسیر ترکیه مجددا به اروپا منتقل شود و ترکیه به هاب گازی روسیه تبدیل شود اما این طرح با دیپلماسی فعال ایران از روی میز روسها خارج شده و مسیر ایران به اصلیترین گزینه روسیه تبدیل شده است.
فرصت تجارت ۱۰ میلیارد دلاری گاز بین ایران و روسیه
بنا بر گزارش روزنامه فرهیختگان در دولت سیزدهم، تجارت گازی با روسیه تا مرحله امضای پیشقرارداد جلو رفت و اکنون نهایی شدن قرارداد و اجرای آن به دولت چهاردهم موکول شده است. جواد اوجی، وزیر نفت درباره جزئیات این پیشقرارداد توضیح میدهد: «طبق توافق با روسیه، روزانه (تا سقف) ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز از این کشور وارد خواهد شد و یک گام به سمت قطب گازی منطقه برمیداریم. بر اساس این قرارداد ۳۰ساله، مازاد گاز وارداتی به کشورمان، به سایر کشورهای منطقه صادر میشود.» وی در ادامه اظهار داشت: «احداث خط ترانزیت گاز از شمال به جنوب از مسیر ایران، اتفاقی بسیار بزرگ به شمار میآید که در تاریخ ایران سابقه نداشته و سالانه ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار تبادلات مالی خواهد داشت.» درواقع، در صورت تحقق کامل این توافق، تجارت دو کشور ۵ برابر خواهد شد.
3 مسیر ایران و روسیه برای ترانزیت گاز
اما سوال اساسی اینجاست که چه زیرساختهایی برای انتقال گاز روسیه به ایران وجود دارد و آیا انتقال گاز تا سقف سالانه ۱۱۰ میلیارد متر مکعب (۳۰۰ میلیون متر مکعب در روز) امکانپذیر است؟ طبق نقشه درجشده در گزارش حاضر، هماکنون ایران میتواند از سه مسیر ۱. قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان، ۲. آذربایجان و ۳. گرجستان-ارمنستان، گاز روسیه را وارد کند که در شرایط ایدئال مجموعاً ۳۷ میلیارد متر مکعب در سال توان ترانزیت دارند. البته محدودیتهای بسیاری وجود دارد که ظرفیت ترانزیت گاز روسیه از این سه مسیر را به شدت کاهش میدهد، اما به نظر میرسد شروع این شراکت گازی از مسیرهای موجود در شبکه گاز کشورهای مختلف کلید بخورد و در صورت موفقیتآمیز بودن، به ساخت خط لوله جدید از روسیه به ایران نیز منجر شود.
حال سوال اینجاست که کدامیک از سه مسیر برای آغاز تجارت گازی ایران و روسیه اولویت دارد؟ در ادامه به این پرسش پاسخ میدهیم. البته باید توجه داشت اصل تجارت گاز ایران با روسیه از هر مسیری که ممکن بود، ضرورت دارد، اما انتخاب مسیر غیراولویتدار برای آغاز ترانزیت گاز میتواند در همان شروع کار، یک تجربه شکستخورده به بار آورد و به محل اختلاف تبدیل شود.
بنبست ترکمنستان برای تجارت گاز روسیه
«مسیر یک» مربوط به ترانزیت گاز از قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان است. طبق تصویر، در حال حاضر ایران میتواند از طریق دو خط لوله ۱. دولتآباد-سرخس-خانگیران به ظرفیت ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال و ۲. کردبچه-کردکوی به ظرفیت ۶ الی ۸ میلیارد متر مکعب در سال، گاز از ترکمنستان دریافت کند. در ادامه نیز شبکه گاز ترکمنستان با خط لوله گاز آسیای مرکزی CAC به ظرفیت سالانه ۹۰ میلیارد متر مکعب به شبکه گاز روسیه متصل است. البته اکنون ظرفیت این خط لوله به دلیل فرسودگی تا سقف سالانه ۴۵ میلیارد متر مکعب برای ترانزیت گاز کاهش یافته است. پس در مجموع ظرفیت ترانزیت گاز روسیه از مسیر قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال است، اما باید توجه داشت که هماکنون مذاکرات ایران و ترکمنستان برای واردات گاز از این کشور در جریان است. قرارداد قبلی این دو کشور روی عدد ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال اجرایی شده بود. همچنین ترکمنستان قصد دارد از مسیر ایران روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر کند که ظرفیت سالانه آن بیش از ۹ میلیارد متر مکعب است و مذاکرات بین سه کشور ترکمنستان، ایران و عراق در جریان است. در نتیجه مسیر ترانزیت گاز از ترکمنستان به ایران، صرفاً برای مبادلات گازی دو کشور کفایت میکند و ظرفیت مازادی برای ترانزیت گاز روسیه از این مسیر وجود ندارد.
تعارض منافع آذربایجان از تبدیل ایران به هاب گازی
«مسیر دو» مربوط به ترانزیت گاز از مسیر آذربایجان است. این مسیر شامل دو خط لوله از مزدوک (Mozdok) روسیه به باکو به طول ۶۸۰ کیلومتر است که سپس با خط لوله باکو به آستارا به طول ۳۲۹ کیلومتر به مرز ایران متصل میشود. در مجموع طول این مسیر بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر است. ظرفیت ترانزیت گاز روسیه از این مسیر ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال برآورد میشود که اکنون به دلیل فرسودگی فقط ۲۰ درصد آن فعال است.
به نظر میرسد که مسیر آذربایجان، جدیترین گزینه ایران و روسیه برای تجارت گاز باشد. پیشتر وزارت نفت در گزارشی در شهریور سال ۱۴۰۱ از امضای قرارداد گازی با روسیه در آیندهای نزدیک خبر داد. طبق این خبر، قرار بود ایران روزانه ۶ میلیون متر مکعب گاز روسیه را سوآپ و ۹ میلیون متر مکعب را از «مسیر آذربایجان» وارد کند که البته سرنوشت آن نامشخص ماند. اما وابسته کردن تجارت گاز ایران و روسیه از مسیر آذربایجان از دو جنبه محل تردید و تهدید است. اولاً خود آذربایجان رویای تبدیل به هاب گازی منطقه را دارد و در نتیجه به دنبال تقویت ایران به عنوان رقیب خود نیست و ثانیاً روابط نزدیک الهام علیاف، رئیسجمهور این کشور، با رژیمصهیونیستی انگیزه دوچندانی برای کارشکنی در مسیر ترانزیت گاز به ایران را ایجاد میکند.
۴ دلیل برای انتخاب مسیر گرجستان-ارمنستان
مسیر سه مسیر گرجستان-ارمنستان است. این مسیر نیز خود به سه بخش شامل ۱. مزدوک روسیه-گرجستان، ۲. گرجستان-ایروان ارمنستان و ۳. ایروان-نوردوز ایران تقسیم میشود که مجموع مسافت آن ۹۶۲ کیلومتر برآورد میشود؛ ۴۰ کیلومتر کمتر از مسیر آذربایجان.
شبکه انتقال گاز ایران به روسیه در کشور گرجستان شامل یک خط لوله ۴۸ اینچی است که سالانه میتواند تا ۱۶ میلیارد متر مکعب گاز به گرجستان انتقال دهد. در مرز ارمنستان نیز یک خط لوله با قطر ۴۰ اینچ موجود است که ظرفیت انتقال سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به ایروان، پایتخت ارمنستان را دارد.
هماکنون ارمنستان سالانه حدود ۲.۵ میلیارد متر مکعب از روسیه گاز وارد میکند. در نتیجه ظرفیت خالی خط لوله انتقال گاز تا ایروان معادل ۷.۵ میلیارد متر مکعب در سال است. نکته جالب اینکه زیرساختهای انتقال و توزیع گاز طبیعی در ارمنستان در اختیار شرکت گازپروم روسیه بوده و با نام گازپروم ارمنستان شناخته میشود.
در بخش جنوبی ارمنستان، یعنی از شهر ایروان تا مرز نوردوز در ایران نیز یک خط لوله ۲۸ اینچ به طول ۱۵۰ کیلومتر وجود دارد که حداکثر قادر خواهد بود ۷ میلیارد متر مکعب گاز به مرز ایران برساند (البته جریان این خط لوله اکنون به صورت معکوس برقرار است). در نتیجه حداکثر ظرفیت انتقال گاز روسیه به ایران از مسیر گرجستان-ارمنستان، سالانه ۷ میلیارد متر مکعب است.
اما چرا برای ترانزیت گاز روسیه، مسیر گرجستان-ارمنستان در اولویت بالاتری نسبت به مسیر آذربایجان قرار دارد؛ اولاً مسیر گرجستان-ارمنستان ۴۰ کیلومتر کوتاهتر است، ثانیاً ظرفیت عملیاتی این خط لوله به میزان ۵ میلیارد متر مکعب بیشتر است، ثالثاً دو کشور گرجستان و ارمنستان خودشان تولیدکننده گاز نبوده و رویای تبدیل به هاب گازی ندارند و رابعا از نظر سیاسی و امنیتی، منافع ارمنستان در مخالفت با کریدور جعلی زنگزور، همراستا با ایران و در خلاف جهت آذربایجان است.
هماکنون ایران به میزان ۱۸ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، ظرفیت صادراتی به بازار عراق و پاکستان بر مبنای قراردادهای جاری خود دارد و میتواند سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز به پاکستان و ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز بیشتر به عراق صادر کند. با توجه به ظرفیت محدود شبکه خطوط لوله موجود بین روسیه تا ایران، احداث خط لوله جدید برای ترانزیت گاز بین دو کشور ضروری به نظر میرسد.
عطنا را در شبکههای اجتماعی دنبال کنید: