مشکلات موجود بر سر راه افزایش جمعیت

عطنا - بر اساس آمارهای رسمی در سال ۱۳۹۸ در کشور ۱۷۰هزار نوزاد کمتر از سال ۱۳۹۷ به دنیا آمده و در سال ۹۹ هم نسبت به ۹۸، حدود ۸۰هزار نوزاد کمتر متولد شد. همچنین نرخ باروری کلی در کشورمان در سال ۹۸ حدود ۱.۶ اعلام شد و در ۹۹ نیز به میزان پایین‌تری رسید؛ این مقدار نزدیک به ۶۵ درصد نرخ باروری مورد نیاز برای حفظ جمعیت کشور است که نشان می‌دهد به طور حتم شاهد تغییرات جدی در ساختار جمعیتی خواهیم بود.

بسیاری از صاحب‌نظران با تکیه بر مستندات عملی و آمار رسمی انتشاریافته، به این نتیجه رسیده‌اند که سالمندی در ۲۰ سال آینده به ۲ برابر می‌رسد که جای بسی تأمل و تدبیر دارد؛ بنابراین ایران که از سال ۱۳۹۵ بیشتر پای به سنین سالخوردگی گذاشته، شوربختانه برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۳۰ سالخورده و پیر شود.

چرا مردم بچه نمی‌خواهند؟ موضوع جمعیت اقتصادی است یا فرهنگی؟

«مردم بچه نمی‌خواهند!»؛ این گفتمان غالبی است که این روزها درمورد جمعیت وجود دارد. این تصور در جامعه به وجود آمده که اگر شاهد افزایش نرخ باروری قابل‌توجه نیستیم، یعنی مردم تمایلی به فرزندآوری ندارند. اما بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، مشکل از ساختارهاست و دولت باید موانع موجود در حوزه اقتصاد را از بین ببرد.
مسعود عالمی‌نیسی، رئیس مؤسسه تحقیقات جمعیت و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، چندی پیش در خصوص مسیر کنونی رشد جمعیت در کشور گفته است که ستاد ملی جمعیت تاکنون چند جلسه پر از مصوبه برگزار کرده است، ولی روح تمام این مصوبات نشان از استیصال دارد و نه راه‌گشایی؛ یعنی حرکت رو به جلویی نمی‌بینیم. الان که دو سال از تصویب قانون گذشته، حسمان این نیست که مردم این موضوع را پذیرفته‌اند. ممکن است تعداد فرزندآوری کمی بیشتر شده باشد، اما به این معنی نیست که راه درست را می‌رویم.

دبیر ستاد جمعیت و برخی متولیان حوزه جمعیت در کشور معتقدند باید تغییرات فرهنگی در مردم ایجاد شود، اما پژوهش‌ها و آمایش‌های این حوزه نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد. نظرسنجی‌های مربوط به تعداد فرزند، نشان می‌دهد که ایرانی‌ها به ‌طور میانگین تمایل دارند سه فرزند داشته باشند. پس با جامعه‌ای روبه‌رو هستیم که به‌لحاظ تمایلات درونی، خانواده‌خواه و فرزندخواه است.پس مشکل جامعه‌ای که دوست دارد بچه داشته باشد اما اقدام به فرزندآوری نمی‌کند، کجاست؟

عالمی‌نیسی در این خصوص گفته است که بین مشکلات اقتصادی یک کشور و موانع اقتصادی آن‌ تفاوت وجود دارد؛ زمانی که کشوری دچار بحران خشک‌سالی شده یا نیروی‌ انسانی‌اش کم شده، می‌توان گفت یک پای اقتصادش لنگ شده است، اما ایران این‌طور نیست؛ زیرا از لحاظ کشاورزی، صنعت، تجارت و… ظرفیت زیادی دارد و نمی‌توانیم بگوییم درگیر مشکلات حاد اقتصادی است. بلکه مواردی که در اقتصاد کنونی وجود دارد، این است که موانع خودساخته در اقتصاد داریم.
شکی وجود ندارد که تمایل به ازدواج جوانان به اشتغال و تجارت وابسته‌ است. اشتغال یکی از موضوعات اساسی برای ازدواج است و اشتغال در تجارت، صنعت و کشاورزی ایجاد می‌شود.

به گفته کارشناسان و متخصصان اجتماعی، یکی از موانع که در حوزه اشتغال وجود دارد، این است که در دوره تحصیل نمی‌توانیم شاغل باشیم. این موضوع برای دو طرف مشکل‌ساز است؛ یعنی کارفرما که می‌خواهد از یک نیروی کار جوان استفاده کند، باید صبر کند تا فارغ‌التحصیل شود یا پاره‌وقت و بدون بیمه او را جذب کند. این باعث می‌شود توازن عرضه و تقاضای شغل نیز به‌هم بریزد و سویه تغییراتی که باید اتفاق بیفتد، به‌جای جامعه باید به ‌سمت دولت و مجلس باشد. در موضوعات جمعیتی خطاب باید دولت و مجلس باشد، آن هم نه به این معنی که پول بده یا کار سختی انجام بده؛ بلکه موانعی که در گلوگاه‌ها داریم باید رفع شود. بسیاری از قوانین جدی ما مربوط به قبل از انقلاب است؛ مثل قانون تجارت که به سال ۱۳۱۱ برمی‌گردد. سنگ‌بنای تنظیم خانواده در قانون حمایت خانواده آمده و در حال ‌حاضر هنوز قانون حمایت خانواده سال ۱۳۵۳ نسخ نشده است. مردم تحت‌تأثیر قوانین‌ هستند و از آنها استفاده می‌کنند.

ساختارهای موجود بر سر راه افزایش جمعیت

یکی از مشکلاتی که پس از داشتن شغل و تمایل به ازدواج موجب نگرانی زوج‌های جوان است، این است که نگران هستند با مشکلاتی مواجه شوند که نگهداری از فرزند را برایشان دشوار کند؛ مثلاً کمبود شیرخشک یکی از همین عوامل است و زوج‌هایی را که شاید تا پیش از این موضوع به فرزندآوری فکر می‌کرده‌اند، نگران کرده است. وقتی والدین امروز برای خرید شیرخشک که اصلی‌ترین و اولیه‌ترین نیاز نوزاد آنهاست، دچار مشکل و نگرانی شوند، حتی اگر از نظر اشتغال و وضعیت اقتصادی در سطح مطلوبی قرار داشته باشند و بخواهند به فرزند دوم فکر کنند، چنین مواردی آنها را دلسرد می‌کند.

تحویل‌زاده، رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک اطفال در خصوص علت کمبود شیرخشک در شماری از شهرهای کشور عنوان کرده که قیمت پایین شیرخشک باعث شده است شاهد مصرف غیرمنطقی این محصول باشیم. ظرفیت تولید شیرخشک در کارخانه‌های تولیدکننده، دو برابر نیاز داخلی است و با وجود این، به‌ دلیل مصرف غیرمنطقی، این محصول دچار کمبود شده است. سال گذشته بیشترین میزان تولید شیرخشک را در داخل کشور داشتیم و در عین حال زاد و ولد نیز افزایشی نداشته است.

وی همچنین اعلام کرده که طی یک ‌سال ۷۰میلیون عدد قوطی شیرخشک تولید شده است؛ در حالی که مصرف منطقی شیرخشک اطفال در داخل کشور حداکثر ۵۰ میلیون عدد است. اینکه ۷۰میلیون عدد شیرخشک تولید و توزیع شده، اما با کمبود مواجه شده‌ایم، نشان‌دهنده نشت این محصول به خارج از کشور و مصرف غیرمنطقی آن است.

تحویل‌زاده بر لزوم افزایش نظارت بر توزیع شیرخشک تأکید دارد و بر این باور است که از آنجا که شیرخشک اطفال ارز ترجیحی دریافت می‌کند، باید نظارت و رصد بر زنجیره توزیع شیرخشک افزایش یابد. الان هرکسی که به داروخانه مراجعه کند، می‌تواند شیرخشک تهیه کند؛ در حالی که مشخص نیست چه ‌تعداد از این افراد مصرف‌کننده واقعی این محصول هستند و کودک شیرخوار دارند یا خیر. به‌عبارت دیگر یارانه برای شیرخشک تخصیص داده می‌شود، اما نظارت بر توزیع این محصول دقیق نیست.

کمبود شیرخشک معمولی در یزد، کمیاب شدن برخی برندهای سازگار با گوارش نوزادان در شیراز، توزیع محدود شیرخشک در داروخانه‌های ساوه، کرمان و… همگی مواردی است که والدین را برای تغذیه فرزندشان نگران کرده و همچنین موج نگرانی برای آن دسته زوج‌هایی که درصدد اقدام به فرزندآوری بوده‌اند، ایجاد کرده است؛ چیزی که می‌تواند سیر جوانی جمعیت و اقداماتی که دولت برای تسهیل و رفع موانع فرزندآوری در سال‌های اخیر در راستای آن تلاش کرده است را به سرمنزل مقصود نرساند.

شنیده‌ها حاکی از آن است که قبلاً فقط شیر نان در بازار کمیاب بود، اما حالا تقریباً اکثر مارک‌های شیرخشک را نمی‌توان یافت؛ مارک‌هایی که قبلاً بدون مشکل عرضه می‌شد. از طرفی هم گفته می‌شود که کمبود شیرخشک در ۲ برند شرکت نستله «Nestle» تولیدکننده شیرخشک‌های نان «NAN» و گیگوز «Guigoz» و برند اپتامیل «Aptamil» مشاهده شده که علت آن مشکلات تأمین مواد اولیه مورد نیاز بوده است.

برای کمبود شیرخشک راه‌حل مقطعی هم وجود دارد؟

در خصوص کمبود شیرخشک یک راه‌حل مقطعی این است که وقتی یک برند از شیرخشک کم است، والدین می‌توانند برند دیگری را عجالتاً جایگزین کنند. محمدجواد راعی، معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شیراز در این خصوص گفته است که همشهریان در صورت عدم موجودی یکی از برندهای مورد تقاضا در زمینه شیرخشک، می‌‌توانند برند دیگری از شیرخشک را جایگزین کنند.

صد البته گفته‌های این مقام مسئول پاسخی درخور به شمار می‌آید، اما مسئله این است که به این راحتی‌ها نمی‌توان برای نوزاد، برند جایگزین شیرخشک انتخاب کرد؛ زیرا برخی برندها با بدن نوزاد سازگار نیست و باعث دل‌درد می‌شود.

یک دلیل کمبود برخی برندهای شیرخشک می‌تواند قاچاق آن به کشورهای همسایه باشد؛ زیرا قیمت شیرخشک در ایران نسبت به سایر کشورهای همسایه پایین‌تر است که این امر موجب قاچاق شیرخشک به کشورهای مجاور می‌شود. طبق اخبار مندرج در ایرنا، ۲۷ شهریور نیروهای هنگ مرزی 210 قوطی شیرخشک قاچاق کشف کردند و در 15 مرداد نیز در یک کامیون باری بیش از 6 تن شیرخشک کشف شد.

لزوم مشارکت سازمان‌ها در رفع دغدغه‌ها و موانع جوانی جمعیت

دکتر سید وحید حسینی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شیراز همواره بر نقش دانشگاه علوم پزشکی در تحقق جوانی جمعیت با ایجاد قرارگاه جوانی جمعیت دانشگاه علوم پزشکی شیراز تأکید دارد و معتقد است که اجرای برنامه‌های جوانی جمعیت نیازمند فرهنگ‌سازی در جامعه است که این امر با همراهی و مشارکت سایر سازمان‌ها و ادارات قابل انجام می‌باشد.

وی تصریح می‌کند که سازمان‌های مختلف استان فارس در راستای اجرای بهتر سیاست‌های جمعیتی باید با مجموعه دانشگاه علوم پزشکی شیراز همراهی و همکاری داشته باشند تا گامی مؤثر در این راستا برداشته شود.

دکتر حسینی همچنین قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت را قانونی کارآمد می‌داند که برای تدوین و ارائه آن در کشور اندیشه‌ورزی شده است و می‌تواند در راستای جوان‌سازی جامعه و تحکیم بیشتر بنیان‌های خانواده و اجتماع مؤثر باشد؛ بنابراین باید اهداف این قانون را به درستی بشناسیم و به اجرای آن کمک کنیم.

او در سی و پنجمین نشست قرارگاه جوانی جمعیت دانشگاه علوم پزشکی شیراز که چند روز قبل برگزار شد، بر اولویت این دانشگاه در حوزه موضوع جوانی جمعیت تأکید داشت و خواستار مشارکت تمامی ارکان دانشگاه در تحقق اهداف و برنامه‌های این حوزه شد. حسینی با بررسی دغدغه‌های مطرح شده در این نشست، تلاش در مسیر توسعه فرهنگ زایمان طبیعی و پرهیز از سزارین در میان خانواده‌ها را از جمله اهداف مرتبط با این موضوع برشمرد که می‌تواند دستاوردهای مثبتی را در ارتقای سلامت مادران و نوزادان به همراه داشته باشد.

موضوع زایمان طبیعی البته با تمام تأکیداتی که برای سلامت نوزاد و مادر بر آن می‌شود، برای برخی خانم‌های جوان شاید یک عامل بازدارنده برای تمایل به فرزندآوری باشد؛ اینکه به هر دلیلی ذهن یک بانوی جوان برای زایمان طبیعی آماده نباشد و از ابتدا در جامعه با تأکید بر انجام زایمان طبیعی مواجه شود و بداند که شاید در بیمارستان نتواند شیوه زایمان خود را انتخاب کند مگر اینکه چاره‌ای جز سزارین در زمان زایمان نباشد، موضوعی است که می‌تواند با ایجاد ترس، در کاهش تمایل او به بارداری و فرزندآوری تأثیر داشته باشد.

اما اگر همین موضوعات در زمان اقدام به بارداری و پس از آن مراجعه‌های پزشکی و مشاوره‌ای به تدریج در خصوص فواید زایمان طبیعی یا مضرات سزارین به بانوان باردار ارائه شود، بی‌شک در کاهش اضطراب یا ترس آنها پیش از اقدام به بارداری اثربخش خواهد بود و همچنین در موضوع پیشبرد جوانی جمعیت نیز مانع ایجاد نخواهد کرد.

ختم کلام اینکه موضوعاتی مانند کمبود مقطعی شیرخشک، تأکید بر روش زایمان و… نباید به موضوعاتی تبدیل شوند که به هر دلیلی زوج‌ها را از تمایل به فرزندآوری منصرف کنند و باید سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف ضمن اطلاع‌رسانی مطلوب در این خصوص، از ایجاد سوءتفاهم‌های فرهنگی و ایجاد آسیب‌های پس از آن جلوگیری کنند.»