چشم انداز مطالعات نظری و منطقه‌ای در روابط بین الملل ایران

عطنا - علی اسمعیلی اردکانی در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی به معرفی کتاب ریشه های اتحادها اثر استفن والت پرداخته است و می نویسد: ترجمه یکی دیگر از کتاب‌های اساسی رشته روابط بین‌الملل مهم است زیرا با مطالعه متون اساسی به شکل مستقیم و نه صرف شرح و تفسیرهای دست دوم از یک نظریه یا بنیان نظری، می‌توان اسطوره‌سازی‌ها و مزخرفات مطرح دانشگاهی و غیردانشگاهی که به اشتباه یا به دلیل مطالعه با واسطه آن نظریه از طریق شرح و تفسیرهای نامعتبر وارد یک دیسیپلین شده است را حذف کرد.

ترجمه کتاب ریشه‌های اتحادها که پیش از این در برخی مقاطع دانشگاه‌های ایران و به طور خاص در بخشی از موضوعات مرتبط با نظریه موازنه تهدید یا تحلیل صف آرایی‌ها در خاورمیانه محل استناد و بررسی قرار می‌گرفت، به عنوان یکی از کتابهای تاثیرگذار در دیسیپلین روابط بین الملل در جهان شناخته می‌شود.  ترجمه این کتاب برای دیپسیپلین روابط بین الملل در ایران از چندمنظر قابل توجه است:

از منظر اول، ترجمه یکی از دیگر از آثار اساسی رشته روابط بین‌الملل به زبان فارسی، زمینه تثبیت و تقویت بیشتر بنیان و هویت این رشته نوپا در ایران را فراهم می‌کند. به هر اندازه که متون اساسی یک رشته به عنوان متون بنیان‌بخش و در حال تفسیر در دسترس پژوهشگران و دانشجویان آن رشته باشد، می‌توان امیدوار بود که پویایی فکری و پژوهشی در آن رشته در یک روند صعودی تقویت شود. از این‌رو بر این باوریم بخشی از مسیر تقویت بنیان‌های رشته روابط بین‌الملل در ایران همچنان نیازمند در پیش گرفتن رویکرد ترجمه به‌مثابه تفکر است. 

از منظری دیگر، بنا به یک قاعده اساسی، به هر میزان دانشوران یک رشته متون اساسی رشته را مطالعه کرده باشند و پیش از آن اساس تفکر نقادانه را به خوبی فراگرفته باشند، نوآوری علمی و داشتن سهمی قابل توجه در پیشبرد توسعه کمی و کیفی آن رشته در سطح بین‌المللی به شکل قابل توجهی در دسترس خواهد بود. 

به عبارتی دیگر و بر اساس گزاره ادعا شده، مطالعه متون اساسی رشته و همچنین مواجهه نقادانه با آن از هر دستور کار رسمی و دولتی برای نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی، دستاورد بیشتری خواهد داشت. این ادعا با این استدلال صورت گرفته است که مرزهای یک رشته بدون آشنایی دست اول با مختصات رشته مورد نظر قابل گسترش نیست. 

مرزهای یک دانش را زمانی می‌توان گسترش داد و صاحب سهمی اندیشگانی از آن در سطح جهانی شد که ابتدا با مختصات آن از سوی ترسیم‌کنندگانش آشنا باشیم و سپس با مواجهه‌ای نقادانه، تلاش برای رفتن به فراسوی مرزهای نظری و مطالعاتی آن را آغاز کنیم.

از سویی دیگر، ترجمه یکی دیگر از کتاب‌های اساسی رشته روابط بین‌الملل مهم است زیرا با مطالعه متون اساسی به شکل مستقیم و نه صرف شرح و تفسیرهای دست دوم از یک نظریه یا بنیان نظری، می‌توان اسطوره‌سازی‌ها و مزخرفات مطرح دانشگاهی و غیردانشگاهی که به اشتباه یا به دلیل مطالعه با واسطه آن نظریه از طریق شرح و تفسیرهای نامعتبر وارد یک دیسیپلین شده است را حذف کرد.

علاوه بر این، به واسطه مطالعه متون اساسی است که می‌توان نقد و رد نظریه‌های بزرگ را آموخت و بدین واسطه راه تأثیرگذاری اندیشگانی در سطح جهانی را آموزش دید و آموزش داد. برای مثال در این کتاب، استفن والت نقد کاستی‌های نظریه تکامل یافته و تقریبا مسلط «موازنه قدرت» را با هدف برطرف کردن نقص تبیینی آن با طرح‌ریزی یک سازماندهی خوب و مفهومی «موازنه تهدید» با تمرکز بر یک منطقه خاص برای مطالعه موردی یعنی خاورمیانه دنبال کرده است. 

این ادعا با مقصود خود والت هم منطبق است. آنجا که می‌‌گوید: «این کتاب در وهله نخست تمرینی در نظریه روابط بین‌الملل است نه مطالعات خاورمیانه. من از سال 1955 سعی نکرده‌ام تاریخ دیپلماسی معتبر و کاملی از خاورمیانه ارائه دهم. در عوض، به منظور حل چندین اختلاف نظر مهم در حوزه‌های نظریه روابط بین‌الملل و سیاست امنیت ملی، اتحادهای خاورمیانه را تجزیه و تحلیل کرده‌ام. اینک (یکی از) مناظره‌های (این دیسیپلین) را با جزئیات بیشتری بررسی خواهم کرد.»

کتاب والت علاوه بر مرجع و منبع اصلی بودن در مطالعات نظری رشته روابط بین‌الملل، به دلیل انتخاب رویکرد و روشی روشن و صریح در تدوین و سازماندهی کتاب، می‌تواند یک الگوی قابل توجه برای یادگیری چگونگی تدوین مکتوبات رشته روابط بین‌الملل باشد. یک طرح ادعایی مانند اینکه عوامل شکل‌دهنده به اتحادهای بین‌المللی در زمره مهم‌ترین عوامل در سیاست بین‌الملل هستند را چگونه باید با استدلال‌ها و شواهد تاریخی به گزاره‌ای کلیدی در این حوزه تبدیل کرد. یا اینکه چگونه طرح ادعایی درباره فراگیرتر بودن «موازنه تهدید» نسبت به «موازنه قدرت» با اشاره به مثال‌های متعدد تاریخی در یک منطقه مانند خاورمیانه به عنوان گزاره‌ای همه‌جا و همیشه معتبر صورتبندی نظری شود.

مثلا این‌که والت ادعا می‌کند به دو روش مهم قدرت تبیینی نظریه موازنه تهدید را اثبات کرده است: 

1.اینکه موازنه کردن از سوی دولت‌ها بسیار رایج‎تر از دنباله‎روی کردن است و دنباله‎ روی تقریبا همیشه محدود و منحصر به دولت‎ های بسیار ضعیف و منزوی است.
 2. اینکه با افزایش سطح تهدید، اهمیت تمایزات ایدئولوژیک در اتحادها کاسته می‌شود. بنابراین، همبستگی ایدئولوژیک زمانی که امنیت تامین شده یا زمانی که عوامل ایدئولوژیک و ملاحظات امنیتی یکدیگر را تقویت کردند، قدرتمندتر بود. این امر نشانه اهمیت کتاب حاضر و همچنین مثال خوبی از چگونگی نگارش یک اثر تأثیرگذار در حوزه مطالعاتی روابط بین‌الملل است.

در نهایت اینکه، ترجمه کتاب ریشه‌های اتحادها با تمرکز بر حوزه موضوعی خاورمیانه یعنی منطقه فرورفته در تاریخ و زیست منطقه‌ای و بین‌المللی ما فارسی‌زبانان، زمینه آشنایی با یکی از روایت‎های اصلی نگرش نخگبان فکری و علمی جهان با منطقه خواهد بود. بدون‌شک بخشی از روایت استفن والت از مناسبات خاورمیانه محل نقد و رد ادعا و استدلال ماست اما این به معنای نادیده گرفتن زمینه نگرش نویسنده و فرصت آشنایی با ادعا و استدلال یکی از شارحان و استراتژیست‎های تأثیرگذار آمریکا نیست و باید به دقت مطالعه و ارزیابی شود.
کتاب ریشه‌های اتحادها با ترجمه علی اسمعیلی اردکانی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و زهرا زمردی انباجی، دانش آموخته دکتری روابط بین الملل از دانشگاه تربیت مدرس از سوی موسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران در چاپ رقعی منتشر شده است.