بررسی دیپلماسی فرهنگی دختر شایسته در عصر پهلوی

عطنا - در دوره پس از جنگ جهانی دوم و در شرایطی که بسیاری از کشورها کماکان تصور می کردند تنها با تکیه به قدرت نظامی می‌توانند از منافع خود در جهان دفاع کرده و امنیت مرزهای فیزیکی خود را تامین کنند، در ایالات متحده توجه به مفهوم دیپلماسی عمومی و قدرت نرم افزایش یافت.

در همین راستا از دهه ۶۰ میلادی در آمریکا سرمایه گذاری گسترده ای بر روی مقوله های فرهنگی صورت گرفت و صنعت موسیقی، فیلم سازی و دیگر رشته های هنری به عنوان ابزاری برای تبلیغ برتری و مقبولیت و ضرورت همه گیر شدن سبک زندگی آمریکایی در جهان با سرمایه گذاری گسترده مواجه شدند.

با توجه به جذابیت های زنان و دختران، آنان در حوزه دیپلماسی عمومی و فرهنگی نقش مهمی را برای آمریکایی ها بازی می کردند و برای همراه کردن عموم مردم جهان با ارزش های آمریکایی ضروری بود دختران و زنانی از سایر نقاط جهان نیز همراهی خود را با این سبک زندگی نشان بدهند و همین امر موجب شد تا ایده معرفی دختر شایسته در جهان یا رقابت های International Teen Princess از اواسط دهه ۶۰ میلادی در آمریکا پا بگیرد.

شاخص های انتخاب دختر شایسته چه بود؟

بدیهی است که سبک برگزاری این رقابت ها که مبتنی بر برگزیده شدن دختران جوان بر مبنای ارزش های ظاهری و فیزیکی همچون رقص، زیبایی چهره، پیروی از مدهای روز و غیره، تسلط به زبان های لاتین، آواز خواندن و ورزش بود، با ارزش ها و استانداردهای جهان اسلام - که بر طبق آن ارزشمندترین افراد کسانی هستند که تقوای بیشتری داشته باشند - سازگاری نداشت. لذا تا سال های طولانی هیچ کشور اسلامی در این رقابت ها شرکت نمی کرد. اما حکومت پهلوی از همان سال های اول آغاز این رقابت مشارکت فعالی در آن داشت و معمولا نماینده ایران در دور پایانی رقابت های یادشده که به میزبانی یکی از شهرهای آمریکا برگزار می شد، شرکت می کرد تا خلا عدم حضور نمایندگانی از جهان اسلام به تنهایی توسط حکومت سلطنتی پهلوی پر شود.

سایر دخترانی که در این رقابت ها شرکت می کردند نیز همگی یا متعلق به تمدن های کهن و ریشه دار جهان و یا شهروند کشورهای متحد آمریکا بودند و ایالات متحده بدین شیوه تلاش می کرد پیروی جهانیان از ارزش های آمریکایی و سبک زندگی مطلوب از نظر خود را به رخ جهانیان بکشد و همراهی و همدلی سایر کشورها را جلب کرده و در برابر دیگر ابرقدرت عصر جنگ سرد یعنی شوروی و اقمارش خودنمایی کند. از جمله کشورهایی که در سال های آغازین شکل گیری رقابت دختر شایسته در آن مشارکت می کردند، می توان به اتریش، اکوادور، آلمان، هندوستان، ایران، ژاپن، کره جنوبی، نیوزلند، فیلیپین، پرتغال، آفریقای جنوبی(تنها نمایندگان سفیدپوست رژیم آپارتاید)،اسپانیا، ونزوئلا و آمریکا اشاره کرد.

بر اساس فیلمی که از برگزاری این مراسم در سال ۱۹۶۸ (۱۳۴۷) در شیکاگو در اختیار عطنا است، مهم ترین دلایل انتخاب دختران منتخب مرحله آخر آشنایی با زبان های خارجی ( با تاکید بر آشنایی همه آنها با زبان انگلیسی)، علاقه به مد و مدلینگ و طراحی لباس، بهره مندی از هنرهایی همچون شنا، رقص، آواز، موسیقی، شعر، تئاتر، ژیمناستیک، بولینگ، تنیس، اسکی روی آب، اسب سواری، خیاطی، علاقمندی به تئاتر و غیره است. برخی از این دختران نیز آرزو می کنند در امریکا تحصیل کرده یا مشغول به کار شوند.

الهه عضدی دختر شایسته ایران در سال ۱۳۴۷ که در این مراسم شرکت کرده می گوید: من الهه عضدی هستم، از کشور ایران می آیم، ۱۶ سال دارم و از طرف مجله زن روز شایسته شده ام.

مجری در توضیح دلایل انتخاب او به عنوان دختر شایسته می گوید: " الهه ۱۶ ساله است و یکی از لباس های محلی ایرانی را بر تن دارد، از طرفداران رقص و موسیقی کلاسیک ایرانیه. ورزش های مورد علاقه او اسکیت روی یخ، تنیس و شنا است. در ضمن هشت ساله که پیانو می زند. وقتی از او سوال شد احساسش در مورد اینکه از بین ۸۰۰ دختر شایسته انتخاب شدید چیه، گفت: افتخار می کنم و خوشحالم."

می توان تصور کرد اصرار حکومت پهلوی بر شرکت دختران جوان ایرانی در این مراسم که هیچ سنخیتی با ارزش های جامعه مسلمان و سنتی آن روزگار نداشت و مبنای موفقیت در آن پذیرش ارزش ها و هنجارهای مورد تبلیغ توسط کشور استعمارگر و سلطه گر آمریکا بود، تا چه میزان موجب شکل گیری خشم و نفرت در لایه های مختلف جامعه ایرانی شده و زمینه های فرهنگی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ را شکل داده است.
 
مدافعان مراسم دختر شایسته: از زن روز تا ساواک

مسابقه داخلی انتخاب دختر شایسته همه ساله توسط مجله زن روز از زیرمجموعه های موسسه کیهان برگزار می شد. این نشریه که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مدافع مدرن سازی جامعه ایرانی و به خصوص زنان و مروج ارزش هایی همچون فمینیسم بود، توسط مجید دوامی اداره می شد. وی پس از دو بار تحصیل در آمریکا در اواسط دهه چهل به ایران بازگشت و مجله زن روز را راه اندازی کرد. در هفته های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، میزان نفرت از دوامی چنان زیاد بود که از پاییز 1357 به جرم فساد مورد تعقیب نیروهای انقلابی قرار گرفت و اعلامیه هایی برای یافتن وی پخش شد .اما او به سرعت به آمریکا گریخت و در سال 1385 در این کشور فوت کرد.

چنانچه بیان شد، مجله زن روز به علت دفاع از ارزش های غربی در جامعه آن روز ایران مورد نفرت بود. چنانچه در یکی از اسناد ساواک در تاریخ ۱۳ شهریور سال ۱۳۴۷ در مورد برگزاری مراسم دختر شایسته توسط مجله مذکور آمده است:

شخصی ضمن انتقاد از مجله زن روز و بعضی از مجلات دیگر اظهار داشته مسبب تمام بدبختیها و نابسامانیهایی که جامعه زنان ایران با آن روبرو هستند مجله زن روز است، امروز با آخرین تلاش خود زنم را طلاق دادم چون در اثر خواندن این مجلات به راهی کشانده شده بود که با عقیده و ایده من همگامی نمی‌کرد، مدتی است مجله مزبور درباره انتخاب دختر شایسته ایران فعالیت می‌نماید، آیا این دخترها شایسته چه صفت بارزی دارد، متأسفانه دولت مطالبی را که باید مردم در جریان آن قرار گیرند سانسور می‌نماید ولی در عوض به مطالبی که باعث سقوط و انحراف اخلاق اجتماعی میشود اجازه انتشار می‌دهد.

در مقابل مامور ساواک در دفاع از برگزاری مراسم دختر شایسته چنین می نویسد: دختر شایسته دختری است که در ایران و در دنیا از هر لحاظ (هوش ـ استعداد ـ اطلاعات عمومی ـ دانش و صفات ممتاز دیگر) برتر شناخته شده و رتبه اول را در جهان حائز گشته است و ضمناً مورد تأیید و تشویق علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران قرار گرفته و افتخار شرفیابی به حضور معظم لها را نیز حاصل کرده است.

البته چنانچه ذکر شد در رقابت های دختر شایسته بیشتر به زیبایی ظاهری، آشنایی با انگلیسی و ورزش های مدرن و مد توسط دختران توجه می شد تا میزان هوش و استعداد و اطلاعات عمومی آنها و به نظر می رسد مامور ساواک که نمی توانسته در برابر انتقادات وارده دفاع منطقی داشته باشد، معیارهایی را به دروغ برای انتخاب دختر شایسته برشمرده که اصولا در این مراسم مورد توجه نبوده اند.

اعضای هیات داوران مسابقه دختر شایسته سال ۱۳۴۷ نیز که همگی از دنیای مد و هنر و رسانه و کارتل های اقتصادی و موسسات بین المللی اجرا کننده سیاست های مدنظر آمریکا و نه از دانشگاه ها و موسسات علمی و پژوهشی هستند، دروغ بودن ادعای مامور ساواک را ثابت می کنند. این افراد عبارتند از: خانم هلن جیمز مدیر مدرسه جذابیت و هنری مونت گمری وارد، آقای جورج سیسلر عضو هیات مدیره یونیسف، آقای آرتور رابرت مدیر تبلیغات شرکت نوشابه های غیرالکلی شیکاگو، آقای توماس برکس معاون مدیرعامل کانداکت هیلتون هتل، آقای هارولد یوسی از شرکت دارویی والگرین، آقای رابرت اریکسون مدیر ترویج فروش شرکت دارویی والگرین، آقای پیج پارکر رئیس اتحادیه کارکنان موسسات زیبایی و  لوازم آرایش ایلینیوز، خانم مرلین استیو سردبیر روزنامه مد شیکاگو، آقای جیمز اسمستات مدیر امور مالی و خزانه داری یونایتدپرس و موسسه عکاسان.

استفاده از قدرت نرم برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی

بر اساس فیلمی که از برگزاری این مراسم در سال ۱۹۶۸ در اختیار عطنا است، منتخبان مرحله نهایی در ایام حضور در آمریکا در رویدادهای متنوعی نیز شرکت می کنند تا سبک زندگی و فرهنگ و تمدن آمریکایی به عنوان یک الگو در وجود آنها نهادینه شود. در یکی از بخش های ابتدایی این فیلم نگاه پراز حسرت و اشتیاق دختری از شرق آسیا به آسمان خراش های شیکاگو گره زده می شود که با توجه به درگیری آمریکا با کشورهای شرق آسیا در دهه ۶۰ میلادی همچون ویتنام و کامبوج کاملا معنادار است، زیرا در آن زمان کشورهای شرق آسیا و نه ایران هدف بمباران تبلیغاتی رسانه های آمریکایی بودند.

گفتار متن این فیلم نیز به طور کامل در ستایش از آمریکا، قدرت نرم و توانمندی های آن است. ورود به آمریکا برای دختران شایسته خیال انگیز و باافتخار توصیف می شود. سپس تصاویری از فروشگاه های پوشاک، موزه مومیایی و موزه های دیگر، رستوران ها و کافه تریاها، غذاها و شبکه های تلویزیونی به عنوان جاذبه های فرهنگی آمریکا پخش می شود. بدیهی است کشوری با سابقه تمدنی اندک نمی تواند چیزی به جز موزه مومیایی برای افتخار کردن و فخر فروشی داشته باشد. البته از بازدید از کتابخانه ها برای آشنایی با نویسندگان مشهور آمریکایی نیز غفلت نمی شود. از جمله دیگر نکات جالب و تامل برانگیز حضور دختران شایسته سایر کشورها در منازل برخی شهروندان شیکاگو برای " آشنایی با آداب و رسوم آمریکایی" و نیز حضور در شبکه های تلویزیونی برای آشنایی با " آداب صحنه" است.

به هر حال آمریکا توانست برای سال های متمادی این رقابت ها را برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود در لوای یک ابتکار عمل دیپلماسی عمومی برگزار کند و سال ها طول کشید تا برخی کشورهای دیگر جهان به اهمیت تصویرسازی از خود به عنوان یک الگوی قابل اتکا و قابل تقلید پی ببرند. کشورهایی که با به کارگیری قدرت نرم و سخت به شکل همزمان قدرت هوشمند خود را تقویت می کنند، در جهان امروز حتما حرفی برای گفتن خواهند داشت.

نویسنده: دکتر احسان موحدیان