نقد خطاهای شاه سابق از نگاه مصدق

عطنا - واقعه 28 مرداد سال 1332 خورشیدی هنوز بعد از بیش از نیم قرن هنوز مورد مناقشه مردم و پژوهشگران علوم انسانی است . آیا این واقعه کودتا بوده است یا قیام خودجوش ؟ با هر نوع نگرشی که به این جریان بنگریم از اهمیت این حادثه تاریخی کاسته نمی شود و به جرات می توان گفت یکی از مهم ترین جریانات در رخ دادن انقلاب اسلامی سال 1357 خورشیدی همین واقعه 28 مرداد است. اما بهترین سند و دلیل برای بررسی این جریان بازگویی خاطرات دو نفر از تاثیر گذارترین افراد این جریان یعنی محمدرضاپهلوی و محمدمصدق است که سعی شده است با بررسی کتاب ماموریت برای وطنم نوشته محمدرضا شاه پهلوی و خاطرات و تالمات مصدق نوشته محمد مصدق به بررسی این جریان پرداخته شود.

کتاب ماموریت برای وطنم در سال 1347 خورشیدی به قلم محمدرضا پهلوی نوشته شده است و کتاب خاطرات و تالمات مصدق نیز عنوان کتابی از جنجالی ترین نخست وزیر آخرین شاه ایران است که به کوشش ایرج افشار جمع آوری شده است . این کتاب از سه بخش تشکیل شده است بخش اول تصدی مقام نخست وزیری بخش دوم لایحه دیوان عالی کشور و بخش سوم جواب شاهنشاه.

در کتاب ماموریت برای وطنم می خوانیم محمدرضا شاه پهلوی از واقعه 28 مرداد سال 1332 به عنوان معجزه ای الهی صحبت می کند که ایران را از چنگال کمونیسم و مصدق رها کرد . شاه با تمام این تفاصیل از مصدق به نیکی یاد می کند اما او را فردی عوام فریب می داند که اسیر مشاورین نابکار خود است. مصدق در جواب این سطور شاه این معجزه را نه مردمی بلکه از جانب عوامل خارجی به سرکردگی آیزنهاور می داند که مردم ایران را به مقداری سهام نفت معاوضه کردند و با هزینه تنها 390 هزار دلار توانستند این کودتا را به سرانجام برسانند.

 رجل سیاسی مثل مصدق در تاریخ ایران کم سابقه است سیاستمداری که با وجود تمام ناملایمات سعی در رعایت قانون هر چند قانون بد داشت و با تمام امکانات ناچیز خود از آزادی و استقلال کشور دفاع میکرد. در کتاب ماموریت برای وطنم شاه با یاداوری خاطرات سال 1319 خورشیدی یعنی محبوس شدن مصدق توسط پدرش رضاشاه این مهم را یاداوری می کند که با وساطت او نزد پدرش مصدق از مرگ حتمی نجات پیدا کرده است. (در سال 1319 خورشیدی به دنبال برکناری داماد مصدق به نام احمد متین دفتری از نخست وزیری رضاشاه محمد مصدق بدون دلیلی زندانی و به تبعید به شهر بیرجند فرستاده شد. این بی مهری رضاشاه باعث گردید که مصدق دو باراقدام به خودکشی کند و حتی دختر مصدق به نام خدیجه خانم دچار بیماری روحی و روانی میشود که تا آخر عمر نیز با این بیماری سپری کرد و این دختر نیز قربانی آزادی خواهی پدر خود شد) مصدق با تایید این خاطره متذکر میشود که دلیل این تبعید و بی مهری این بوده است که از رضاشاه خواسته است به قانون مشروطه احترام بگذارد و فقط سلطنت کند و از حکومت کردن اجتناب نماید .

شاه در کتاب خود ادامه میدهد که به دادگاهی که برای محاکمه مصدق به عنوان کودتا علیه سلطنت خود تشکیل شده است نامه ای نوشته است و از دادگاه خواسته است که مصدق اعدام نشود (این عمل خلاف قانون اساسی است و به نوعی دخالت در استقلال قوه قضائیه است) ولی مصدق مینویسد که او در دادگاه خود از این عفو اظهارتنفر کرده است. شاه ادامه میدهد که مصدق فردی منفی باف بوده است که کشور را در توسعه ناکام گذارده است و با میدان دادن به حزب توده نظم کشور را مختل کرده و کشور را به دامان کمونیسم سوق میداد. اما مصدق نفوذ کمونیسم در کشورهایی همانند ایران را معلول دو علت میداند که یکی فقر زیاد است و دیگری یاس مردم که دلیل این یاس همکاری خائنین با استعمارگران است.

شاه دلیل درخشیدن ستاره اقبال مصدق را تصویب موازنه منفی در مجلس میداند که بدون اجازه مجلس دولت نمیتواند به دوول خارجی امتیاز نفت واگذار کند و میگوید حتی پس از جنگ دوم جهانی نیز طرفداران مصدق سعی در اجرای این طرح داشتند که بنظر شاه طرحی عوام فریبانه بوده است. مصدق با رد اتهام کمونیسم شناختن خود میگوید هر فردی که دم از آزادی بزند به نظر شاه کمونیست است . شاه در ادامه میگوید طرفداران مصدق با ترور رزم آرا در 16 اسفند سال 1329 باعث شدند جریان عوامانه مصدق شتاب بیشتری بگیرد و ملی شدن نفت ایران شکل گیرد هر چند شاه خود را موافق ملی شدن نفت میداند.

مصدق با دفاع خود از تز موازنه منفی به قرارداد گس-گلشائیان اشاره میکند و یاداور میشود که تز موازنه منفی باعث گردید که این قرارداد ننگین به تصویب نرسد و حتی درباره ترور رزم آرا با کنایه میگوید که این ترور رفع زحمت از اعلیحضرت کرد!

شاه ادامه میدهد با ترور رزم آرا حسین علا به نخست وزیری منصوب میشود اما با کارشکنی حزب توده که در کارگران صنعت نفت نفوذ داشت استخراج نفت تقریبا قطع میگردد که باعث ضرر های جدی به اقتصاد کشور میشود. شاه با نقل خاطره ای اشتباه استراتژیک مصدق را تفکر نادرست او میداند که جهان را وابسته به نفت ایران میدانست و توجه به این موضوع نداشت که حتی با قطع صادرات نفت ایران کشورهای دیگری این عدم عرضه در بازار را به نوعی جبران می کنند. ( اشتباهی که خود شاه در جریان افزایش قیمت نفت ایران در اوپک انجام داد) شاه ادامه میدهد که ایران توانایی استخراج نفت خود را به تنهایی نداشت و این موضوع مهم در دید مصدق بی اهمیت بود. مصدق در جواب مینویسد که ملی شدن نفت ایران نه فقط برای نفت بلکه تلاشی برای یک زندگی شرافتمندانه همراه با آزادی و استقلال برای مردم میدانسته است. درباره قرارداد هم میگوید زمانی که دولت در امر بهره برداری دخیل نباشد حتی قرارداد 75-25 درصد نیز برای کشور سودی نخواهد داشت. شاه ادامه میدهد در جریان شکایت دولت انگلیس از ایران در شورای امنیت و سفر مصدق به ایالات متحده آمریکا او تلگرافی به نخست وزیر ارسال میکند و آرزوی موفقیت برای نخست وزیر داشته است و مصدق نیز اطاعت خود را از دولت شاهنشاهی اعلام میکند (همین تلگراف نشان میدهد که ادعای شاه مبنی بر کودتای مصدق علیه او کذب است)

مصدق در ادامه خاطرات خود با یاداوری ماجرای دادگاه فرمایشی خود مینویسد دفاع سرهنگ بزرگمهر وکیل تسخیری ش باعث شده است که سرهنگ بزرگمهر اجبارا بازنشسته شود که همین اقدام فرمایشی بودن دادگاه را تداعی میکند. شاه در کتابش ادامه میدهد که در سال 1330 بانک بین المللی عمران و توسعه سعی در میانجی گری در قائله نفت را داشته است که باردیگر مشاورین مصدق او را از این کار منع کرده اند. مصدق با رد اتهام شاه مبنی بر عدم استقلال خود و اسیر بودن ش در گرد مشاورین ش علت عدم قبول پیشنهاد بانک را این میداند که بانک شرکت نفت ایران و انگلیس را دارای حقوق قانونی میدانسته است و تاکید داشته که شرکت به عنوان یکی از شرکا در موافقت نامه حضور داشته باشد.

شاه با نقل خاطرات دی سال 1331 خورشیدی و اختیارات فوق العاده نخست وزیر این اختیارات را باعث برهم خوردن نظم کشوری میداند اما مصدق با ارجاع به قانون اساسی فرماندهی شاه بر نیروهای مسلح را تشریفاتی میدانسته است و با بازگویی خاطرات 4 مهر 1330 و کارشکنی طرفداران شاه در مجلس مینویسد که فضای مسموم مجلس باعث شد که در میدان بهارستان در میان مردم شروع به سخنرانی کند و سخنرانی تاریخی که هر جا مردم هستند آنجا مجلس است را قرائت نماید.

آخرین شاه ایران در خاطرات خود با انتقاد شدید از سیاست های اقتصادی دولت مصدق از رویه افزایش چاپ اسکناس پول در کشور این سیاست را باعث ارزش کاهش ارزش پول ملی در ایران میداند . مصدق با تایید چاپ پول در کشور میگوید در زمان نخست وزیری او حجم اسکناس در کشور 780 میلیون تومان بوده است و طی 2 سال دولت او تنها 312 میلیون تومان آن هم برای پرداخت حقوق کارکنان دولت منتشر کرده است. و این حجم پولی در برابر 320 میلیون تومانی که بعد از کودتا منتشر شده و در بازار پخش شده است رقم قابل ملاحظه ای نیست. شاه با یاداوری رفراندوم انحلال مجلس آن انتخابات را دارای عدم شفافیت های لازم میداند و ادامه میدهد روز رای گیری هر فردی که مخالف مصدق بود توسط یاران مصدق مورد ضرب و شتم قرار میگرفت . شاه میگوید هدف نهایی مصدق سرنگونی پهلوی و روی کار آوردن قاجار بود ( ظنی که به دکتر امینی نیز داشت) مصدق در جواب شاه ادامه میدهد حکومت کردن شاه خلاف قانون اساسی است و فلسفه قیام مشروطه این بود که شاه هر کاری که خواست انجام ندهد و در چارچوب قانون حرکت کند. مصدق با خنده دار بودن تهمت محمدرضا پهلوی مبنی بر توطئه علیه سرنگونی پهلوی میگوید حتی در زمان محمدعلی شاه قاجار نیز با این شاه قاجار مبارزه کرده است . مصدق دلیل مخالفت ش با کودتای سوم اسفند 1299 و روی کار آمدن رضاشاه را این میداند که که دست ایادی استعمار را در این واقعه مشاهده میکرده است . مصدق با کذب دانستن سخن شاه درباره علاقه ش به شوروی میگوید در زمان نخست وزیری او بود که شیلات دریای مازندران ملی اعلام شد با اینکه رضاشاه برای باج دادن به شوروی امتیاز آن را به مدت 32 سال به دولت شوروی واگذار کرده بود .

نویسنده: احسان عزیزی- دانش اموخته کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام دانشگاه علامه طباطبایی