ضرورت توجه بیشتر به نهادهای مدنی در مواجهه با گسترش سالمندی

عطنا - نشست کمک به حل مسائل کشور با موضوع "جنسیت و سالمندی: ابعاد جمعیت شناختی و چالش های پیش رو" با سخنرانی دکتر شیرین احمدنیا، عضو هیئت علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و عضو هیئت رئیسه انجمن جامعه شناسی ایران، دکتر محمود مشفق عضو هیئت علمی و مدیر گروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و دکتر مجید کوششی عضو هیئت علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران، دبیر نشست دکتر احمد دراهکی، عضو هیئت علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و به همت گروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبائی روز دوشنبه ۲۵ مهرماه در بستر فضای مجازی و دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

دکتر احمدنیا در ابتدا با اشاره به این که هنگام صحبت در خصوص سالمندی، از شاخص امید به زندگی استفاده می کنیم، بیان کرد: پیشبینی شده است که تا سال ۲۰۶۰، تقریبا ۲.۵ میلیون نفر در آمریکا، افراد ۱۰۰ ساله و بالاتر خواهیم داشت و در حالي که در حال حاضر فقط ۷۶ هزار نفر هستند. افزایش امید به زندگی وابسته به چند عامل است؛ اول افزایش امکانات رفاهی و درمانی است. با وجود پیشرفت های بسیار در این حوزه، به عنوان جامعه شناس، علاقه مندم ببینم زمانی تغییر در حوزه گروه سنی اتفاق می افتد، سالمندان با کدام مسائل مواجه هستند و چه زمینه هایی بر وضعیت آن ها اثر می‌گذارد. در ارتباط با بحث سن، تفاوت های جمعیتی برای ما اهمیت پیدا می کند. بر اساس شاخص امید به زندگی، در اکثر جوامع، زنان  از طول عمر بیشتری نسبت به مردان برخوردار هستند. وقتی به هرم ساختار جنسی و سنی نگاه کنیم، می بینیم زنان هستند که نسبت های بالاتر را به خود اختصاص دادند و در زنان سالمند افراد زیادی را می‌بینید که بیوه شده اند.

تبعیض های فرهنگی و اجتماعی

وی گفت: اما شاخص امید به زندگی نباید این تصور را به وجود آورد که چون زنان طول عمر بیشتری دارند، پس سالم تر هستند. این سوتفاهم معمولا پیش می آید ولی واقعیت این است که زنان در تمام مقاطع مختلف عمر، از نظر شرایط سلامتی، از وضعیت نامطلوب تری برخوردار هستند و سنین سالمندی آن ها توأم با رنج و درد و... است. مسئله فقر خصوصا در ایران، در مسئله سالمندی و رفاه آن ها تأثیرگذار است. جایگاه اجتماعی نابرابر بر اساس جنسیت را شاهد هستیم که وجود دارد‌. سال های طولانی تر عمر برای زنانی که به طور متوسط از فقر اقتصادی بالاتری نسبت به مردان برخوردار هستند، توأم با مشکلات و رنج های مختلفی است. درخصوص وضعیت بارداری و زایمان زنان نیز باید گفت عوارضی دارد که در سنین سالمندی تشدید می شود و باید به آن توجه شود. از بُعد غیر مادی اگر بخواهیم به آن نگاه کنیم مسئله تبعیض های فرهنگی_اجتماعی است. محدود بودن اختیار عمل و آزادی زنان و دسترسی آن ها به مشاغل مختلف در مقایسه با مردان را همواره شاهد بوده ایم که در دوران سالمندی اثراتش بیشتر نشان داده می شود. برای مثال ازدواج مجدد زنان به دلیل تابوهای فرهنگی در سنین سالمندی چندان مرسوم نیست. این مسئله فرهنگی به موازات توسعه یافتگی جوامع ممکن است تشدید یا تعدیل شود. مثلا به دلیل افزایش سطح تحصیلات و تغییر آرزوها و آشنایی زنان با الگوهای جدید زندگی، تاثیراتی را در زمینه سلامت روانی و اجتماعی زنان مشاهده می‌کنیم.

این جامعه شناس گفت: برخی شاخص ها نشان می دهد که در بعضی جوامع، افسردگی زنان دو برابر مردان است. حواسمان باید باشد که در دوران سالمندی تغییراتی در افراد اتفاق می افتد که هم بعد زیست_پزشکی و هم بُعد روانی اجتماعی دارد. پس باید با تفاوت های این دو بُعد آشنا شویم و در نظر بگیریم. در چرخه زندگی افراد، شاهد تعامل بین این دو بُعد هستیم. از نظر زیستی_پزشکی، سالمندی همواره با بیماری برایمان تداعی می شود. اما بسیاری از ضعف ها و محدودیت ها که در اواخر عمر پدیدار می شود، در نتیجه بیماری است و نه سالمندی. با سبک زندگی سالم فرد می تواند دچار بیماری نشود و از دوران سالمندی خوبی برخوردار شود. افراد سالمند به ویژه زنان، نگران هستند که تنها بمانند. رخدادهای سال‌های پایانی عمر، خصوصا برای مردانی که عموما شاغل هستند، یا بازنشستگی و درگذشت همسر را تجربه کرده اند، می تواند پیوندهای اجتماعی آن ها را تضعیف کند. از طرف دیگر ضعف جسمانی و تحرک پایین نیز می تواند موجب کاهش تعاملات اجتماعی شود. پس این تفاوت ها باعث افزایش آسيب پذیری افراد مسن می شود.

مسائل سالمندان زن و مقتضیات متفاوت زندگی آن ها در مقایسه با مردان، مدنظر قرار نمی‌گیرد

دکتر احمدنیا افزود: طبق نظریه های اجتماعی، حمایت عاطفی می تواند تأثیر محافظتی بر سلامت افراد داشته باشد و باعث می شود فرد از استرس کم تری برخوردار شود. تصاویر ذهنی و عینی درخصوص سالمندی در جوامع، کاملا متنوع هستند. تصاویر ذهنی از سلامت و سالمند شدن به نوعی در چارچوب ادبیاتی که به کار می‌بریم، در جریان انعکاس محصولات رسانه ای و غیره بر ذهن ما اثر می‌گذارد. سالخوردگی یک فرآیند اجتماعی و فرهنگی است. پس باید به این فرآیند بیشتر توجه کنیم. وقتی برنامه ریزی در کشور را می‌بینیم الزاما مسائل سالمندان زن و مقتضیات متفاوت زندگی آن ها در مقایسه با مردان، مدنظر قرار نمی‌گیرد پس نیاز به بازنگری در مورد این سیاست گذاری ها احساس می شود. سالمندان در جوامع سنتی،جایگاه ویژه تری دارند. باید از تجربیات و قابلیت های سالمندان استفاده شود و از نظر مالی تأمین شوند تا به فرزندان خود متکی نباشند‌.

وی ادامه داد: سالمندی برابر با بدبختی و درماندگی نیست و نباید با آن ها همانند کودکان برخورد کرده و محسورشان کنیم. افراد سالمند برخلاف تصورات، پذیرا تغییرات هستند و اگر به آن ها کمک کنیم سعی می کنند خود را مطابقت دهند. فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی می تواند فرصت های خیلی خوبی را برای شرایط پایدار بهزیستی آن ها فراهم کند. افزایش سن ازدواج و کاهش نرخ موالید و غیره نیز می تواند شرایط دشواری را برای سالمندان اگر با فرهنگ و جوامع سنتی بخواهد ادامه دهد و دیگر فرزندی نیست که عصای دوران پیری او باشد. در چارچوب جوامع مدرن باید به نهادهای مدنی بیشتر توجه می‌کنیم تا سالمندی فعالی را تدارک ببینیم. از وجود نهادهای اجتماعی، مذهبی، در تلاشی هماهنگ برای مبارزه با سوءرفتار نسبت به سالمندان و پیشگیری از انزوا آن ها، و مقابله با تصویربرداری های منفی در مورد سالمندی که جریان دارد می توان استفاده کرد و به این ترتیب آسیب پذیری آن ها را کاهش داد‌.

زنانه شدن سالمندی/مهم ترین اصل پیری، سالم پیر شدن است

دکتر مشفق در ادامه نشست با تاکید بر این که قدر جوانی خود را بدانيد و از جوانی خود برای دوران پیری نگهداری کنید، گفت: پیری فعال بستگی به چگونگی طی شدن دوره میانسالی در جوامع مختلف دارد. مهم ترین اصل پیری، سالم پیر شدن است. آسیب های روانی می‌تواند انباشه شود و در دوران سالمندی به شکل مضاعفی خودش را نشان دهد‌. مفهوم سالمندی، یک مفهوم فردی،جمعیتی و جامعه شناسانه است. در بحث مفهوم فردی، همان تحولات جسمی است که ما کاهش توانمندی های جسمی و عملکردی افراد با گذشت سن را شاهد هستیم‌. در جامعه شناسی، بیشتر به تغییر نقش ها توجه می شود. مثلا فرد فعال به فرد بازنشسته تبدیل می شود. در جمعیت شناسی، سالمندی یک مفهوم کمی است. زمانی یک جمعیت وارد سالمندی می شود که بیش از ۸ درصد آن جمعیت، بالای ۶۰ سال باشد و می تواند کم کم افزایش پیدا کند و تا ۲۵ درصد نیز برسد. سالمندی یک پروسه جهانی است و نقشه سالمندی جمعیت در جهان نشان می دهد که تا سال ۲۰۵۰ در بسیاری از کشورها حدود ۳۰ درصد جمعیت، بالای ۶۰ سال خواهد بود. در ایران نیز این گونه خواهد بود. در سال ۲۰۲۰، حدود ۶ دهم درصد از جمعیت ۶۰سال و بالاتر بودند که در سال ۲۰۵۰ به ۲۰ درصد خواهد رسید. در سه دهه آینده میانگین سنی افزایش پیدا خواهد کرد. اگر معیار ۶۰ سال را تا سال ۱۴۳۰ درنظر بگیریم، حدود ۳۲ درصد جمعیت در سن بالای ۶۰ سال قرار خواهند گرفت. با قرار دادن معیار ۶۵ سال، حدود ۲۲/۶ در سنین سالمندی قرار خواهند گرفت.

وی ادامه داد: یکی از پدیده هایی که همراه با سالمند شدن اتفاق می افتد، بحث زنانه شدن سالمندی است که در آن جمعیت زنان نسبت به مردان افزایش پیدا می‌کند و هرچه سن افزایش پیدا می کند، این نسبت بیشتر می شود. این پدیده ب این علت است که زنان نسبت به مردان در معرض تبعیض های جنسی و سنی قرار دارند. امید به زندگی توأم با سلامت در زنان افزایش پیدا نمی‌کند. زنانه شدن سالخوردگی پيامدهایی دارد؛ ۱_افزایش زنان سرپرست خانوار ۲_شدت زنانه شدن مسئله فقر در سنین سالمندی ۳_تنهایی و افزایش افسردگی در بین زنان.

حساسیت جنسیتی بدان معناست که چه اندازه منافع زنان در برنامه ریزی های شهری و روستایی در آموزش و غیره خود را نشان می دهد و در کشورهای در حال توسعه از این حساسیت جنسیتی برخوردار نیستند. آمارها نشان می دهد که نسبت های جنسی به شکلی تغییر پیدا می کند که نسبت مردان به زنان در سنین سالمندی کم تر می شود. جنسیت و فرهنگ دو عامل زمینه ای اثرگذار بر عملیاتی شدن، سالمندی فعال است. باید برنامه‌های مربوط به عدالت جنسیتی را بیشتر در کشور مورد توجه قرار دهیم.

فرزندان در حمایت از زنان سالمند در جامعه انسانی نقش به سزایی دارند

دکتر دراهکی در پایان با اشاره به آمار و ارقام مختلف تاکید کرد: یکی از سیاست هایی که مورد توجه قرار می‌گیرد، همان بحث باروری است. هرچند افزایش باروری بر افزایش تعداد زنان سالمند تاثیری ندارد اما در رابطه با حمایت های عاطفی و اقتصادی که در دسترس زنان سالمند در آینده قرار می گیرد، قطعا تأثیرگذار خواهد بود‌. فرزندان در حمایت از زنان سالمند در جامعه انسانی نقش به سزایی دارند. بحث دیگر به نظرم ترویج گفتمان فرهنگ از خودگذشتگی، مسئولیت پذیری، گرایش به ارزش های جامعه ایرانی و ارزش های جمع گرایانه است و با توجه به اینکه جامعه به سمت فردگرایی حرکت می کند، روی این بحث می تواند تاثیرگذار باشد‌. بحث سالمندی فعال باید بحث اصلی در ضمن سیاست گذاری ها باشد.

عطنا را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام