لزوم تغییر واژگان کاربردی در نگارش تاریخ اسلام

عطنا- به مناسبت گرامیداشت دهه امامت و ولایت، نشست تخصصی نقد و بررسی کتاب «ریزش خواص در حکومت امیرمومنان علیه‌السلام؛ بررسی عوامل لغزش ۶۶ تن از خواص در حکومت علوی» به میزبانی اداره کل کتابخانه های عمومی استان تهران با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین جواد سلیمانی، نویسنده کتاب و پژوهشگر تاریخ اسلام؛ سعید طاووسی، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی‌ دانشگاه علامه طباطبایی و حجت‌الاسلام سبحانی صدری، نویسنده و پژوهشگر، ۲۱ تیرماه در سالن جلسات کتابخانه مرکزی پارک شهر برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام والمسلمین سیدسجاد موسوی، امام جمعه نظرآباد؛ ملیحه جعفری، استاد دانشگاه آزاد اسلامی‌اراک و محمدعلی نظری، کارشناس منابع اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی‌استان قم به عنوان منتقد به صورت مجازی درباره کتاب سخن گفتند.

حجت‌الاسلام و المسلمین جواد سلیمانی در ابتدای این نشست به معرفی اثر پرداخت و گفت: این کتاب در یک پروسه چندین ساله نوشته شده و فرایند تکمیلش این گونه بود که ابتدا اسامی‌ کسانی که سوابق درخشانی داشتند و بعد ریزش پیدا کردند را از داخل منابع تاریخی استخراج کردم و رساله‌ای در این‌باره تدوین شد. سپس لغزش‌های آن ها و عوامل شناسایی شد، در پایان تلاش بر این بود که این اثر دارای چهارچوب‌هایی باشد که به اسناد دست اول تاریخی ارجاع داده شود. تقسیم‌بندی جریان‌ها در کتاب صورت گرفت و اصحاب بر اساس چهار جریان موجود تفکیک شدند. چون اگر می‌خواستیم بر اساس حروف الفبا این کار را انجام دهیم برای مخاطبان خسته کننده بود. افراد که در چهار جریان فوق نمی‌گنجیدند را بر اساس مشاغلشان تقسیم‌بندی کردیم. از سوی دیگر تلاش کردیم در کتاب مباحث مقدماتی بیان شود و تعریفی از خواص ارائه دهیم و اهمیت آنان را در کتاب‌های جامعه شناسی بررسی کردیم.

وی با اشاره به اینکه این کتاب ماحصل ده سال پژوهش است، افزود: بعد از رحلت امام خمینی جامعه دچار انحرافاتی شده و مشکلات مختلفی به وجود آمد که با خط امام و ولایت نمی‌خواند. بعد از اینکه مقام معظم رهبری بحث خواص را مطرح کردند و به انحراف خواص اشاره کردند، با توجه به اینکه در رشته تاریخ کار می‌کردم روی این موضوع متمرکز شدم و تلاش کردم ببینم  عوامل، انگیزه‌ها و پیامدهای ریزش خواص در صدر اسلام با توجه به شباهت این دو جامعه با هم چه بوده است.

فرازهایی از زندگی یاران امیرالومنین

جعفری، استاد دانشگاه اراک، منتقد اثر درباره این کتاب به ایراد سخن پرداخت و گفت: این کتاب یک بحث تاریخی است که فرازهایی از زندگی یاران امیرالومنین که در واقع با او یار نبودند را با قلمی‌بسیار روان و جذاب به نگارش درآورده است. با توجه به اینکه کتاب به چاپ چهارم رسیده است، وجود غلط‌های نگارشی و املایی از ارزش آن کم می‌کند. همچنین در بخش رفرنس‌دهی بهتر بود معانی برخی از واژه‌ها یا ترجمه فارسی آن‌ها برای فهم بهتر مخاطب عام وجود می‌داشت.

جعفری ضمن اشاره به اینکه استفاده غلط از علائم نگارشی در کتاب، درک درست مخاطب از معنی و حوادث را دچار اختلال می‌کند؛ ادامه داد: در بحث استراتژی سخن و اندیشه نیز، ما ابتدا تصمیم‌گیری و بعد تصمیم‌سازی می‌کنیم که لازم است جای این دو در کتاب عوض شود.

در ادامه این برنامه طاووسی مسرور، منتقد با اشاره به لزوم استفاده از معتبرترین منابع برای تألیف یک اثر پژوهشی گفت: عنوان ریزش خواص برای محتوای کتاب، عنوان درستی نیست؛  ریزش به این معنا است که کسی از پیروان حق و ثابت‌قدم بوده اما به یکباره دیگر از پیروان نیست. اما تمام افرادی که در این کتاب از آن ها به عنوان کسانی که در زمان امیرالمومنین علیه السلام ریزش کردند، نام برده شده به عنوان مثال سعدبن ابی وقاص، قبل از آن زمان دچار ریزش شده بودند.

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه این کتاب حاصل دغدغه است و حاصل نگاه پروژه‌ای نیست، بیان کرد: بهتر بود مولف علاوه بر خواصی که ریزش داشتند خواصی که منحرف نشدند را هم بررسی می‌کرد تا مخاطب بداند چند نفر وفادار ماندند و دنیا را به آخرت ترجیح ندادند و نسبت خواص ثابت‌قدم را با خواصی که ریزش داشتند مقایسه می‌کردند.

وی همچنین به واژه‌های کاربردی در کتاب مثل «پیامبر اسلام» و «رسول اسلام صلی الله و علیه» انتقاد کرد و گفت: این ها تعابیر مستشرقین است و در ادبیات دینی ما و در قرآن و روایات از واژه‌های رسول‌الله یا پیامبر اعظم استفاده شده است.

او با اشاره به ویژگی‌های مثبت کتاب، بیان کرد: منابعی که مولف در ذکر شرح حال افراد به آن ها ارجاع داده، بسیار خوب است؛ این ارجاعات برای عوام مفید است و بهتر بود به مقالات و کتاب‌های بیشتری ارجاع داده می شد تا به مخاطب خاص کمک بیشتری شود.

طاووسی مسرور تصریح کرد: از سوی دیگر ما با توجه به مطالب کتاب نمی‌توانیم بگوییم اگر این خواص لغزش نمی‌کردند حکومت پابرجا می‌ماند. درباره عوامل لغزش مباحث خوبی طرح شده اما کافی نیست.

نقش مهم خواص در همراهی حکومت‌ها

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین سیدسجاد موسوی، امام جمعه نظرآباد دیگر منتقد اثر اظهار داشت: این کتاب یکی از کتاب‌های مورد نیاز امروز جامعه ما است زیرا خواص همیشه نقش مهمی‌ در همراهی حکومت‌های زمان خود در تاریخ داشته‌اند.

وی از قلم روان و ساده کتاب که هم خواص و هم عوام می‌توانند از آن بهره‌ ببرند، دسته‌بندی خوب مباحث در بحث خواص، سیر منطقی بحث چه در زمان پیامبر و چه درباره ریزش خواص و جامع‌نگری از بحث خواص، به عنوان ویژگی‌های مثبت کتاب یاد کرد.

امام جمعه نظرآباد گفت: در سایر کتاب‌ها به گونه‌ای بحث می‌شود که عوام تاثیرگذار بوده‌اند اما در این کتاب به خواص نقش مهمی‌داده شده است. در این کتاب با نکته‌ای مواجه می‌شویم که به قدرت، ثروت و شهرت به عنوان عوامل ریزش از حکومت امیرالمومنین اشاره می‌شود.

وی با اشاره به اینکه این کتاب می‌تواند هم برای عوام و هم خواص مفید باشد، گفت: در حکومت دینی خواص به دو دسته تقسیم می‌شوند، یا طرفدار حق هستند یا باطل و ساکتین اینجا معنایی ندارد. زیرا وقتی حق و باطلی در میان است یا باید با حق همراهی کرد یا آن را انکار کرد.

عموم جامعه با تاریخ اسلام ارتباط نمی‌گیرند

حجت‌الاسلام و المسلمین سبحانی صدر، منتقد دیگر این نشست بیان کرد: زاویه نگاه کتاب به مساله خوب بود و فرآیند رویش خواص در صدر اسلام را به خوبی بیان کرد. بیان اینکه سهم خواص در تضعیف حکومت امام علی(ع)، چقدر بوده است از نکات برجسته کتاب محسوب می‌شود. کتاب در پرداختن به خواص جامع و مانع نیست و می‌توان افرادی را به این لیست اضافه کرد که هم جزو خواص باشند و هم دچار ریزش شده باشند.

سبحانی گفت: پرداختن به تاریخ و حوادث آن در صدر اسلام برای مخاطب امروز خیلی جذاب نیست اما پرداختن به رجال و شخصیت‌شناسی‌ها در جذب مخاطب خیلی کمک‌کننده است.

وی در اشاره به نکات ویرایشی و ویراستاری گفت: کتاب ویراستار ندارد و بخش عمده اشکالاتی که به این کتاب وارد می‌شود، اشکالات ویراستاری است اما نکته قابل ذکر و مهم این است که بهتر بود مولف در مواجهه با تاریخ اسلام از واژگان سیاسی و اجتماعی روز در این کتاب استفاده می‌کرد.

وی در ادامه بیان کرد: عموم جامعه ما با تاریخ اسلام ارتباط نمی‌گیرند زیرا واژگان کاربردی ما در نگارش تاریخ اسلام تغییری نکرده است. درحالی که باید از واژه‌هایی که ذهن عوام و ذهن مخاطب امروز با آن آشنا است استفاده و ادبیات نگارشی کتاب به روز شود.

سبحانی در پایان سخنانش گفت: مساله اقتدار مساله دیگری است که از سوی مولف در این کتاب زیر سوال رفته است و این موضوع می‌تواند توانایی اسلام در حکومت را زیر سوال ببرد. این در حالی است که دموکراسی به شکل واقعی آن در زمان امام علی(ع)، رخ داد و حکومتی بود که سقوط نکرد، بلکه با ترور حاکم آن یعنی امیرالمومنین به پایان رسید.

محمدعلی نظری، کارشناس منابع اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی‌استان قم، دیگر منتقد اثر در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: موضوع کتاب کار یک آدم تاریخدان نیست هر چند نخستین کسی که خودش را در قبال این قضیه مسئول می‌داند کسی است که کار تاریخی می‌کند. نشر معارف تخصصی است و مخاطب آن عموما دانشجویان است و تلاش می‌کند موضوعات تخصصی را یک رنگ و بومی‌عمومی‌بدهد؛ از این جهت موضوع کتاب با این هدف ناشر سنخیت دارد اما عنوانی که برای کتاب انتخاب شده متناسب با طبقه بندی کتاب نیست.

به گفته نظری، مخاطب کتاب قاعدتا باید افراد جامعه باشند که به این موضوعات علاقه دارند و ضرورت آن را حس می‌کنند اما مولف گویا تاکید روی این ندارد که کتاب را برای مخاطب عام یا خاص نوشته است. این بینابین حرکت کردن و معین نشدن مخاطب هدف، به کتاب صدمه زده و آن را دچار چالش کرده است.

وی عنوان کرد: گاهی ادبیات توسط افراد سیاسی جعل می‌شود و با تاریخ پیوند می‌خورد؛ ما می‌خواهیم با بازبینی تاریخ این مفاهیم را دوباره بازسازی کنیم در حالی که برای بررسی پدیده تاریخی این روش علمی‌ نیست؛ بنابراین درست است که کتاب از یک مساله تاریخی صحبت می‌کند اما پرداختنش تاریخی نیست و در طبقه کتاب‌های علوم اجتماعی و تربیتی قرار می‌گیرد. من به عنوان یک مخاطب عام برایم مشخص نشد که عوامل ریزش اشخاص یا به طور مثال خواص چه بوده است.

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام