چگونه تاب‌آوری نظام سلامت در همه‌گیری کرونا ارتقا می‌یابد

پیوند نظام سلامت با میزان تاب‌آوری آن در شرایط سخت همه‌گیری کرونا مورد توجه سیاست‌گذاران و صاحب‌‎نظران این عرصه است. به نظر می‌رسد رسیدن به درک اهمیت این مطلب، نیازمند ورود به بحث‌های تخصصی است.

به گزارش عطنا، دانشگاه علوم پزشکی تهران با همکاری سازمان پدافند غیرعامل نشست نظام سلامت و تاب آوری مردم محور (جهادی) را در شرایط کرونایی روز 20 آبان برگزار کرد. هر چهار سخنران نشست به موضوع تاب آوری از زاویه دیگری پرداختند.

 

درآمدی بر تاب‌آوری جامعه محور

عباس تقی‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در مقام نخستین سخنران به مساله درآمدی بر تاب‌آوری جامعه محور پرداخت که مشروح آن در پی آمده است:

میزان حوادث و بلایای طبیعی و انسانی رو به افزایش است. افزایش جمعیت، افزایش حوادث تکنولوژیک، تروریسم، سالمندی، دهکده جهانی و بروز بیماری‌ها، از عواملی هستند که میزان حوادث را افزایش می‌دهند. در گذشته، با رویکرد تقدیرگرایی مواجه بودیم و بنابراین اقدام خاصی برای پیشگیری آن‌ها انجام نمی‌دادیم. پس از مدتی، رویکرد‌های فیزیکی و مهندسی به حوزه مدیریت حوادث و بلایا اضافه شد اما بیشتر از 20-30 سال گذشته دوامی نداشت تا این که رویکرد توسعه انسانی به وجود آمد. این رویکردها برای دوران پیشاکرونا هستند و پس از کرونا بود که رویکرد انسانی در حوزه سلامت پررنگ شد، زیرا پیش‌بینی می‌شود در آینده نیز با اپیدمی ویروس‌های مختلف رو به رو باشیم. بنابراین، لازم است که در کنار سلامت، در حوزه‌های انسانی، فیزیکی و مهندسی، دستی بر عمل داشته باشیم.

از هنگامی که رویکردهای انسانی در حوزه مدیریت و بلایا پیدا شد، رویکردهای تاب‌آوری نیز پیدا شد. بنابراین، آن چیزی که در حال اتفاق افتادن است، گزارشی از افزایش ظرفیت‌هاست اما کافی نیست. یعنی آن جامعه‌ای تاب‌آورتر است که علاوه بر داشتن ظرفیت، بتواند از ظریفیت‌های خودش بیشترین بهره را ببرد. ما در حال عبور از زندگی با سازش بدون ریسک به سمت زندگی سازگارانه و باریسک هستیم. یعنی حرکت از سمت سازش به سمت سازگاری. سازش به معنای هم‌زیستی تسلیم‌مدارانه است، در حال که سازگاری به معنای همزیستی کاملا مثبت و مقابله‌گرایانه است.

کووید19 به ما آموخت که اگر به بحث تاب‌آوری نگاه می‌کنیم، به همه جنبه‌های آن توجه کنیم که علاوه بر سلامت به بحث‌های اقتصادی، اجتماعی، حاکمیتی، فرهنگی و ... نیز توجه کنیم. نکته دیگری که در دوره کرونا اتفاق افتاد، مواجه شدن با حوادثی بود که علت آن‌ها را نمی‌دانیم.

اگر بخواهیم مشارکت مردم را تقسیم‌بندی کنیم، باید از خارج نظام سلامت و داخل نظام سلامت یاد کنیم. در داخل نظام سلامت، مردم در خدمات پاراکلینیکی و لوجستیک کمک کردند. همچنین خریدهای تغذیه‌ای و حمایت‌های روانی-اجتماعی، نیز از نمونه های بارز مشارکت مردم در نظام سلامت بود.

ما در حوزه مدیریت کووید19، ظرفیت‌های خوبی داریم. همچنین لازم است که در سه حوزه مشخص برای افزایش مشارکت هدفمند کار کنیم. باید مشارکت همگانی را به طور برنامه‌ریزی شده انجام دهیم، افرادی را که در نظام سلامت هستند، حمایت کنیم و برنامه ریزی کنیم که در همه مراحل مختلف انجام شود. نکته دیگر، سازماندهی شبکه‌های اجتماعی است.

شاید در مدت کوتاه از مردم بخواهیم که به خواهش‌های ما گوش کنند اما این کار نیز یک آستانه‌ای دارد. بحث کووید19 و زندگی مجازی، موضوعی لازم به تفکر است. نیاز به تامل من باب تاب‌‌آوری فردی و اجتماعی نیز وجود دارد.

 

نقش و جایگاه HSE در تاب‌آوری

محمد کریمی‌نیا، مدیر کل بهداشت و درمان پدافند غیر عامل و معاون پدافند زیستی کشور  نیز در ادامه این نشست به نقش و جایگاه HSE در تاب‌آوری نظام سلامت اشاره کرد:

تعریف پدافند غیرعامل مجموعه‌ای از اقدامات غیرمسلحانه، با هدف افزایش بازدارندگی، تداوم کارکردها، کاهش آسیب‌پذیری‌ها و تسهیل خدمات ضروری به جامعه است و این‌‌ها مواردی است که در زمان کرونا بسیار لازم‌اند. پدافند غیرعامل چند مسئولیت دارد. شناسایی تهدیدات دشمن علیه کشور در حوزه‌های غیرنظامی است. ما باید تهدیدها و آسیب‌پذزی‌ها را بشناسیم و برای برطرف کردن آن‌ها، سلسله اقداماتی انجام دهیم.

HSE نیز موارد سلامت کار، بهداشت و سلامت محیط و امنیتی و محیط زیست را در بر می‌گیرد. مزایای آن چیست؟ کاهش زیان‌های مستقیم و غیرمستقیم (چرا تعداد شهیدان مدافع سلامت ما بیشتر از سایر کشورها است؟)، شناخت بالقوه موارد آسیب‌رسان در محیط، فراهم شدن زمینه‌های رقابت سالم و غیره.

برخی از موراد HSE که در مراکز بهداشتی-درمانی و بسیاری مراکز دیگر با آن‌ها سر و کار داریم به این شرح است. پیشگیری از وقوع حوادث، آسیب‌ها و مخاطرات کارکنان، پیشگیری از وقوع بیماری‌ها، عوامل زیان‌آور در محیط کار و افزایش تاب‌آوری مراکز درمانی، عوامل زیان‌آور بیولوژیکی.

در این جا با سه کلمه می‌خواهیم بحث را ادامه دهیم. تهدید (در طول زمان یکسان نمی‌آید و علائم بیماران با یکدیگر متفاوت است.)، آسیب‌پذیری یا تهدید‌پذیری و خطر. هر زمانی که تهدید در کنار یک خطر و آسیب‌پذیری قرار گیرد، قطعا و بلاشک، آسیب، از کار افتادن و حتی نابودی را در پی خواهد داشت. برای مثال، تهدید زلزله زمانی اثر می‌گذارد که ما آسیب‌پذیری را برطرف نکرده باشیم. سه دسته تهدید تصادفی، طبیعی و عادانه داریم. هم ممکن است در پی یک تهدید طبیعی ایجاد شوند یا به صورت تصادفی و عامدانه اتفاق بیفتد. یکی از آسیب‌ها و تهدیدهایی که در این ایام بر نظام سلامت ما وارد شده است، بحث تحریم‌ها است. پنج میلیون واکسن آنفلوانزای ایران در فرودگاه‌های کشورای دیگر مانده و اجازه ورود به ایران ندارند.

نخستین بحث در حوزه آسیب‌پذیری، مرتبط با قوانین و مقررات است. میانگین سنی در نظام سلامت ما حدود شش دهه است. قوانین نظام سلامت  ما و قوانینی که در حوزه‌های دیگر است و بر نظام سلامت تاثیر می‌گذارد، متاسفانه با شرایط روز کشور و دنیا مطابقت ندارد. به عنوان نمونه در این ایام به دلیل آن که پروتکل‌های مورد نیاز برای تولید مواد ضدعفونی غیرالکلی را نداشتیم، با تاخیر در گرفتن مجوز رو به رو شد.

یکی از مباحثی که در این وبینار در موردش بحث خواهد شد، مردم‌محوری است. در حوزه سرمایه‌های انسانی، حجم نیروهای داوطلبی که وارد نظام سلامت شدند، آن چنان زیاد بود که نتوانستیم از آن‌ها اطلاعاتی به دست آوریم زیرا نگاه‌مان به سمت آینده نبود.

پایگاه اصلی تاب‌آوری در نظام سلامت، خاصه در حوزه روانشناسی بود و امروزه گسترش بیشتری پیدا کرده است. این که یک سیستم چطور می‌تواند یک فشار و تهدید را تحمل کند. ابعاد تا‌ب‌آوری، زیرساختی، مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی و ... است. امنیت سلامت، رکن رکین امنیت ملی هر کشوری است. اخیرا وزیر بهداشت بسیار به این موضوع تاکید می‌کنند. اگر کادر درمانی ما در مقابله با بیماری شکست بخورد، جامعه آسیب بسیاری خواهد دید.

عدم استفاده از ظرفیت‌ها به درستی، به دلیل عدم شناخت توانمندی‌های کشور است. در 9 ماه گذشته، به درستی از بخش‌هایی کلیدی که می‌توانستند برای عبور کشور از بحران کمک کند، استفاده نکرده‌ایم. زمانی که درست استفاده کردیم، سیزده به در بود کمه فرمان‌پذیری اجتماعی شکل گرفت و زمانی که درست استفاده نمی‌کنیم نیز می‌شود روزانه چندصد نفر فوتی که بر اساس صحبت اعضای ستاد کروتا، باید عدد را دو یا سه برابر در نظر گرفت.

 

پدافند زیستی و تاب‌آوری

غلامرضا معصومی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران پدافند زیستی و تاب‌آوری نظام سلامت را مورد توجه قرار داده است که از دید او می‌تواند اهمیت داشته باشد:

بحث تاب آوری در دولت تقریبا از سال 1980 م. شروع و سعی شده است که به عنوان اولویت نخست مدیریت بحران در کشور قرار بگیرد. طبیعتا هر چه شرایط پرمخاطره‌تر باشد، تاب‌آوری نیز دشوارتر است. در آغاز پاندمی کرونا، یک عدم تعادل مشخص داشتیم که در نهایت در حوزه سلامت به سوی تعامل رفتیم اما آن دلیلی که نمی‌گذارد ما به سمت تعادل برویم، مولفه‌های دیگری است که این فشار را روز به روز بالاتر می‌برد. در اواخر فروردین که بحث سرما روی این موضوع بیشتر بود، شاهد چرخش این وضعیت از نیم‌کره شمالی به جنوبی بودیم و به نوعی می توان گفت که رد زمان سرما با افزایش این بیماری مواجه هستیم. نهایتا جمع تمامی این مولفه‌ها، منجر به نرسیدن به تکامل در حوزه تعامل در حوزه سلامت شد.

به نظر می‌رسد که ما هنوز نتوانسته ایم جامعه را هوشیار کنیم. در جامعه تاب‌آور باید پذیرفته شود که مشکل به وجود آمده بخشی از جامعه است. بسیاری از افراد به طور ویژه و محدودی به  این قضیه نگاه می‌کنند. باید ارتباطات اجتماعی‌مان را و نه فواصل اجتماعی‌مان را بیشتر کنیم تا بتوانیم متناسب با موقعیت، درخواست‌هایمان را جلو بریم.

موضوع دیگر، خودداری است که در صورت نادیده گرفتن آن، شرایط بدتر خواهد شد. بحث توسعه ارتباطات، انعطاف‌پذیری و روحی و روانی، اثرات آن را در جامعه نشان می‌دهد. اگر از لحاظ روانی به برخی افراد رسیدگی نشود، معضل جدیدی در حوزه پاندمی اضافه خواهد شد و آن افسردگی است.

در چند ماه اخیر، بسیار روی سیستم درمان کشور فشار آمد. در ابتدا ما با کمبود اقلام بهداشتی رو به رو بودیم که خوشبختانه اکنون این مشکل برطرف شده است. تعدادی از پرسنل ما دو سه روز یک بار سی تی اسکن می‌دادند که عمده‌ترین دلیلش اضطاب بود. برخی نیز بالکل کار را رها کردند متاسفانه هنوز همت مشخص در کمیته بیمارستان‌ها ایجاد نشده و بیمارستان‌ها کمیته را بازخواست نکرده‌اند.

اگر دفاع مناسبی در مواجهه با کرونا داشتیم، این بحث پیش نمی‌آمد که کرونا از پاییز وارد ایران شده است. حتی ما در 24 مرداد 98، یک سی تی اسکن داشتیم که کاملا همانند کرونا بود. اگر این‌ موارد را نیز کنار بگذاریم، اگر از همان ابتدای بهمن درست عمل می‌کردیم، امروز چنین وضعیتی نداشتیم.

 

تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی مراکز درمانی

کیومرث اله‌بخشی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی مراکز درمانی در بلایا؛ فرصتی  برای تقویت مشارکت مردمی را مورد توجه قرار داده است:

بر اساس آمارها و گزارش‌های بین‌المللی، روند افزایش حوادث و بلایا بالا رفته و بحثی که در این موارد با آن رو به رو هستیم، قطعی برق است که می‌تواند بیمارستان‌ها را نیز درگیر کند. مطالعاتی که در امریکا انجام شد، نشان داد که بین سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۱۲، حدود ۳۰۰ دلار امریکا خرج تامین اقتصادی شد. در کشور ما نیز حدود ۷۰ درصد بودجه به بیمارستان‌ها اختصاص دارد. مطالعات انجام شده در حوزه‌های مختلف، حاکی از آسیب‌رسانی قطعی برق در حوزه‌های مختلف است.

مطالعه‌ای را به اتفاق همکاران در دانشگاه علوم پزشکی قزوین انجام دادیم که بر اساس تمرینی در بیمارستان‌های کل استان قزوین انجام شد تا تاب‌آوری استان را بسنجیم. زیرا این استان در معرض مخاطرات زیادی قرار دارد.

موضوع تاب‌آوری در اترژی برق، مورد علاقه محققان قرار نگرفته است و این نشان می‌دهد که چه در ایران چه در قزوین، این موضوع مورد توجه قرار نگرفته است. باید بتواند از این تهدیدها برای رفتن به سمت فرصت استفاده کرد و همچنین باید روی این موضوع بحث کرد که تاب‌آوری مردم از طریق مشارکت مردمی افزایش یابد. این کار دو جنبه دارد. پایه کار، بحث تحلیل تاب‌آوری در استان قزوین و بحث دوم، ارائه راهکارهاست. همه بیمارستان‌ها در این آزمایش تاب‌آوری شرکت کردند. انجام این کار، نیامند هماهنگی‌هایی بود و لازم بود کمیته‌های دانشگاه، آموزش‌های لازم را ببینند و با کارگروه پدافند غیرعامل هماهنگی‌هایی انجام شود.

ابزاری که ما برای این کار استفاده کردیم، FSHI  بود. برای مثال آیتم‌هایی برای ظرفیت ژنراتورها داشتیم. داده‌ها تحلیل توصیفی شدند. در بخش دوم کار، به دنبال این بودیم که منابع چه می‌گویند. به همین منظور، کار تمرین و منابع را انجام دادیم. این مطالعه نشان دادن که حدود ۴۰ بیمارستان‌های ما بین ۵ تا ۱۰۰ تخت داشتند. ۷/۸۶ درصد به سیستم UPR  مجهزبودند.

بیمارستان‌هایی که سه ژنراتور داشتند، تاب‌آورتر بودند اما بیشتر آن‌ها دو ژنراتور داشتند و ۳۳ درصد آن‌ها هم به یک ژنراتور مجهز بودند. ۶۶ درصد بیمارستان‌ها، توان ژنراتوری‌شات برای تامین برق بسیار بالا بود. در این تمرین بیمارستان‌ها مدام با رابطان برق بیمارستان‌ها در تماس بودند و نظرات فنی می‌گرفتند. در ۱۴ بیمارستان نیز کارشناسان هنگام قطع برق حضور داشتند.

مردم که به عنوان همراه بیمار حضور داشتند، از این پیش‌آمد ناراحت بودند و باید گفت که آموزش‌های برای افزایش آگاهی در این خصوص می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد.

ما یک مطالعه مروری هم انجام دادیم که متوجه شویم که چطور آگاهی و مشارکت مردمی را در راستای تاب‌آوری انرژی برق افزایش دهیم. مطالعه روی ۷ یا ۸ موضع متمرکز انجام شد. مورد دیگر این بود که ژنراتورها در مکان مناسبی قرار نگرفته بودند و معیوب و نادرست کار می‌کردند که موجب افزایش حضور مردم در بیمارستان‌ها می‌شد. نوآوری‌های علمی موضوع دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد. استفاده از انرژی‌های جدید مانند انرژی‌های خورشیدی. مورد بعدی، بحث بهره‌گیری از تجارب جمعی است. بسیاری از جوامع فقیر و توسعه‌نیافته نیاز به انرژی برق  دارند. شواهد نشان می‌دهد که در این حوزه، مطالعات کمی انجام شده است.

خبرنگار: ملیکا قراگوزلو