هند از «دایاسپورا» سالانه 125 میلیارد دلار درآمد دارد/ سیاست‌گذاری منطقی در حوزه «دایاسپورای ایرانی»

دبیر علمی همایش ملی مطالعات ایرانیان دور از وطن «هویت‌ها، پیوندها و سیاست‌ها» با اشاره به اینکه کشور هند سالانه 125 میلیارد دلار از 25 میلیون نفر جمعیت دایاسپورا خود درآمد دارد، اظهار کرد: با سیاست‌گذاری درست و منطقی می‌توان از پتانسیل‌ها دیاسپوراهای ایرانی استفاده کرد و آنها را در جهت رشد اهداف ملی به‌کار برد.

به گزارش خبرنگار عطنا، دکتر محمدسعید ذکایی در افتتاحیه همایش ملی مطالعات ایرانیان دور از وطن «هویت‌ها، پیوندها و سیاست‌ها» که ۲۳ مهرماه در سالن شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به اینکه می‌توان با سیاست‌گذاری درست و منطقی از پتانسیل‌ها دیاسپوراهای ایرانی استفاده کرد، گفت: واژه غربت بار عاطفی دارد، دارای بار دلتنگی، دلسردی و تردید در بازگشت احتمالی است.

وی افزود: واژه غربت‌نشین گرچه ممکن بود در سال‌های دهه شصت پس از انقلاب یک فضای رمانتیک به‌خصوص برای مهاجران سیاسی که به دلایل امنیتی کشور را ترک کردند، واژه مناسب‌تری باشد اما دقیقاً آن معنای مفهومی را انتقال نمی‌دهد.

ذکایی درباره تاریخچه مطالعات دایاسپورا، گفت: در دهه 80 میلادی، به‌ندرت مدخل‌هایی برای جست‌وجو این واژه پیدا می‌شد و همچنین مقالات و گزارش‌های علمی کمتری وجود داشت و به ناگاه در یک شیب بسیار تند از دهه 90 میلادی و به‌‌خصوص از سال 2000 به بعد با سرعت خیره‌کننده‌ای یک به‌اصطلاح تُم مستقل، رایج و همه‌جا حاضر ‌تبدیل شد.

وی با اشاره به اینکه طیفی از رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی با مطالعات دایاسپورا مرتبط هستند، اظهار کرد: یعنی مجموعه در‌هم‌تنیده‌ای از مفاهیم را در خود دارند، مردم‌شناس‌ها با آن هم‌سنگری کرده‌اند چون شیوه زیست و سبک زندگی است، همین‌طور جزء دغدغه‌های علوم سیاسی است به جهت اینکه آشکارا با مسئله قدرت، شرایط و زمینه‌های جابه‌جایی در دو جامعه میزبان و میهمان ارتباط دارد.

عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی افزود: حوزه ارتباطات این روز‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، به‌واسطه نقشی که رسانه‌های نو در همگرایی، هم‌افزایی، توسعه شبکه‌ها و در فرا‌ملی شدن این گروه‌های پراکنده دارد، با مطالعات فرهنگی‌ها مرتبط است به این دلیل که با مسئله سبک زندگی و انتخاب و همانندگردی، تشابه، معنا، تغییر هویت و بحث تغییر یک‌سری جهت‌گیری‌ها و حس هویت‌های چندگانه و چالش‌هایی آنها در ارتباط است.

وی اضافه کرد: مطالعات دایاسپورا با سایر رشته‌های علوم اجتماعی نیز زمینه‌های مشترکی دارد و مثل تاریخ، نقد ادبی و رشته‌های دیگر مرتبط با علوم انسانی هم در آن سهیم هستند و بنابراین بخشی از این مسئله را باید به‌واسطه این رخنه، حضور، تعهد و سهمی که رشته‌های مختلف نظری نسبت به این مقوله دارند، درک و مورد بررسی قرار داد.

دبیر این همایش ادامه داد: برای جوامعی که تغییرات اجتماعی در آن زیاد است، تحولات سیاسی رقم خورده مثل ما که تجربه انقلاب را پشت سر گذاشته‌اند و با تحول سبک‌های زندگی مواجه هستند از آسیب‌های طبیعی چه جنگ و چه منازعات درون قومی و مسائل مشابه دیگر نیز همراه هستند، این رویه خیلی جدی‌تر است، گرچه سهم ما نسبت به سهم برخی از کشورها در دایاسپورا خیلی جدی نیست، ولی رشد چشمگیری داشته است، این میزان نسبت به جمعیت تقریباً سال‌های 57 افزایش یافته است و بالغ بر 5 میلیون نفر است که حدود تقریباً 6 درصد از جمعیت ایران را جمعیت دایاسپورایی تشکیل می‌دهد.

وی گفت: مسئله دایاسپورای ایرانی هم امنیت گفتمانی دارد و این امنیت گفتمانی هم به لحاظ آکادمیک قابل تصور هست، یعنی بهانه شده برای پژوهشگران و معلمانی چون من که به‌عنوان یک معلم مدرسه اینجا باشم هم در حوزه عمومی نیز گفتمانی را تولید کرده است.

فضای مفهومی دایاسپورا تغییر کرده است

ذکایی با بیان اینکه فضای مفهومی دایاسپورا تغییر پیدا کرده است، اظهار کرد: اینکه نمونه‌هایی از جابه‌جایی ارامنه، یهودیان، یونانی‌ها و فلسطینی‌ها در مفهوم قبلی دایاسپورا را تداعی کرده است اما مفهوم امروز کاملاً تغییر پیدا کرده است و در عوض به شیوه‌ای از زندگی، شیوه‌ای برای پیوندیابی با جامعه مبدأ، شیوه دوزیستی و به‌نوعی هویت پیوندی نزدیک شده است.

وی در همین رابطه افزود: این بخش عملاً متأثر از فضای جهانی‌شدن به سمت هویت و یک سازه پیوندی میل پیدا کرده است، پس دیاسپورا از آن معنای نوستالژیک که بیشتر دایاسپورا، قربانی تلقی می‌‌شود به‌خاطر وضعیت حاکم در دنیای امروز و شرایط سیاسی و طبیعی مثل جنگ‌ها، منازعات و تنش‌های دیگر کاملاً فاصله گرفته است.

وی اضافه کرد: مهاجرت و مهاجران که به معنای عام خودش در انگیزه‌های مختلف، برای مقاصد مختلف کار، تحصیل، گردش و یا انگیزه‌های مشابه دیگر، وطن خود را ترک کرده‌‌اند و هیچ میلی به بازگشت ندارند، مسیر یک‌طرفه‌ای را برای مهاجرت برگزیده‌اند. کارگران مهاجر اجتماعاتی که در تبعید هستند، هویت‌های آنها، تعابیر جایگزینی هستند، فضای مفهومی دایاسپورا با اینها یک همبستگی و پیوندی را برقرار کرده است.

استاد علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی درباره همین موضوع ادامه داد: به همین نسبت از مفهوم دیاسپورا، گاهی در معنای هویت‌های فراقومی و فرازبانی هم استفاده می‌شود از این تعبیر یا تعابیری از این جنس به همان نسبت که برای هویت‌های به‌مثابه هویت‌های عینی ممکن است برای سیلک‌ها، کاتولیک‌ها، مسلمان‌ها و گروه‌های دیگر اقلیتی هم استفاده می‌شود.

وی افزود: بنابراین علاوه بر فضای مفهومی شرایط و تنوعاتی که مفهوم دایاسپورا دارد به کاربرد آن در تعابیر و اشکال مختلفی هم منتهی شده، دایاسپورا هم یک اسم است هم به‌مثابه یک صفت از آن استفاده می‌شود. یک پژوهشی معطوف به کاربردهای ویژه دایاسپوریک است که شامل شهروندی دایاسپوریک، تخیل دایاسپوریک، شخصیت دایاسپوریک، شبکه‌های دایاسپوریک و فرهنگ دایاسپوریک که هم ‌صفت است هم به مثابه یک فعل می‌توان از آن استفاده کرد. هم به‌عنوان یک علم، یک چادر مستقل برای خود برپا کرده است و در این حوزه شاخه‌های علمی با جهت‌گیری فرا رشته‌ای و میان‌رشته‌ای تنوع زیادی دارند.

ذکایی گفت: تمام تعاریفی که از دایاسپورا انجام می‌شود درعین‌حال در یک ویژگی‌هایی مشترک است، این پراکندگی در این فضا وجود دارد. جدا افتادگی و فاصله گرفتن دور از مبدأ را به شکلی این واژه در خودش مستتر دارد، به همان نسبت جهت‌گیری به سرزمین مادری هم تجربه و ویژگی مشترک دیگری است که در اول تعاریفی که از دایاسپورا صورت می‌گیرد، وجود دارد. گرچه نقدهای جدی در این زمینه هست ولی در خصوص اینکه آدم‌ها هرجا باشند، می‌توانند، فرهنگ خودشان را بازآفرینی کنند و جغرافیا اهمیت و ویژگی صادق را ندارد و درعین‌حال نسبتی بافاصله گرفتن و تقریب‌های جغرافیایی برقرار کرده و مهم‌تر از همه حفظ مرزبندی‌ها است.

دایاسپورای ایرانی متأخر است

وی با بیان اینکه دایاسپورای ایرانی متأخر است و اصطلاحاً دیر شکل گرفته است، اظهار کرد: شاید صورت‌ها و وجوه اولیه دایاسپورای ایرانی را می‌توان به دوره قاجار هم ربط داد. اولین گروه‌هایی که به‌خاطر شرایط حاد سیاسی کشور و تحولات ترک وطن کردند، می‌توان گفت یک‌صد سال تجربه دایاسپورا در ایران با آن گره خورده و اشکال مختلف و متنوع گذشته به‌صورت جدی و فراگیر است. تقریباً اواسط دهه 50 شمسی است که این شرایط جدی می‌شود، به‌رغم این پسامد و تکرار و فراوانی گستره‌ای که دارد، قلمرو جدی در کشور ما نبوده است.

ذکایی با اشاره به اینکه در کشور هند وزارت دایاسپورا وجود دارد، گفت: کشور هند بر روی 25 میلیون دایاسپورای خود سرمایه‌گذاری کرده است، هر هندی به‌طور متوسط 5 هزار دلار در سال به کشور برمی‌گرداند که در کل سالانه 125 میلیارد دلار می‌شود، این رقم جدا از درآمد‌های مستقل این کشور در کشور‌های میزبان است، این تعاملات تجاری موجب می‌شود روابط خارجی کشور هند در زمینه‌های دیگر مانند آموزش و مواردی از این قبیل افزایش یابد.

معاون پژوهشی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه تنوع در دایاسپوراهای ایرانی بسیار زیاد است، اظهار کرد: موقعیت‌مندی دایاسپوراهای ایرانی تنوع زیادی ایجاد کرده است، این کار را برای دایاسپوراهای ایرانی سخت و به قراین در این زمینه آمارهای مستند، وجود دارد و سرمایه‌های فرهنگی خوبی هم موجود است که دایاسپورهای ایرانی از آن برخوردار هستند.

وی ادامه داد: جمعیت زیادی از دایاسپوراهای ایرانی در آمریکا زندگی می‌کنند که آمارها به یک میلیون نفر هم اشاره می‌کند، میانگین تحصیلات آکادمیک آنها از میانگین دیگر مهاجران ایرانی در دیگر کشورهای اروپایی بیشتر است، درعین‌حال تنوعاتی هم در نوع ارتباط آنها با ایران بیان شده است.

ذکایی در توضیح وضعیت دایاسپورایی ایرانی، بیان کرد: برخی از تحقیقات به این اشاره می‌کنند هویتی که دایاسپورای ایرانی در دهه 60 شکل داد، بیشتر یک هویت تبعیدی بود، بیشتر به این سمت رفت که ما در ایران امکانات زندگی نداریم و در دهه 70 این نوع نگاه به مهاجران ایرانی تغییر کرد و آنها خود را به‌عنوان هویتی مستقل به‌عنوان فرهنگی جداگانه (دایاسپورا) شناختند، آنها پی بردند که باهم اشتراکاتی دارند و باوجود مشکلاتی که همگی در آن اشتراک دارند (شغل، هزینه تحصیل و مواردی ازاین‌دست) دل‌تنگ وطن خود می‌شوند.

با سیاست‌گذاری درست و منطقی می‌توان از پتانسیل‌ها دیاسپوراهای ایرانی استفاده کرد

وی درباره همین موضوع تصریح کرد: این تحول چرخش بزرگی است و این محصول تغییر نگرش خود مهاجران بود و مربوط به تغییر سیاست‌گذاری در ایران نمی‌شود، این اتفاق خوبی است برای اینکه در سیاست‌گذاری خود یک تجدیدنظر انجام دهیم و یک فلسفه‌ای برای سیاست‌گذاری دایاسپورا خود مشخص کنیم.

استاد علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: با اینکه سیاست‌گذاری‌هایی برای دایاسپوراهای ایرانی در سطوح خرد و ناپیوسته انجام می‌شود اما فلسفه واحدی برای سیاست‌گذاری متمرکز نسبت به آنها نداریم، آنها را سرمایه اجتماعی خود نمی‌دانیم و همگرایی و اتحادی میان‌شان به وجود نیاورده‌ایم و همچنین فضایی را برای بازگشت آنان ایجاد نکرده‌ایم.

وی افزود: اینها ظرفیت‌های فرهنگی خوبی دارند، انرژی آنها زیاد است و حس تعلق ملی، شور و تعهد ایرانی آنها را در زمینه‌های بین‌المللی که ایران در آنجا حضور دارند به‌وفور می‌بینیم.

معاون پژوهشی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: با سیاست‌گذاری درست و منطقی می‌توان از پتانسیل‌ها دیاسپوراهای ایرانی استفاده کرد و آنها را در جهت رشد اهداف ملی به‌کار برد، ضمن‌آنکه در 10 سال اخیر فعالیت‌های فرهنگی به‌صورت خودجوش در قالب فعالیت‌های مدنی، فرهنگی و مشارکتی دایاسپورا ایرانی شکل گرفته که رسوبات و تأثیرات خود را در داخل هم به‌جای گذاشته است.

ذکایی در پایان اظهار کرد: دوستانی که با فعالیت‌های فرهنگی، خدماتی و پزشکی سروکار دارند از این نمونه‌ها که با ابتکار و سرمایه اندک ایرانیان خارج از کشور شکل گرفته است، آشنا هستند و این تاییدی بر آن برای شکل گرفتن هویت دایاسپوریک به‌مثابه یک شکاف، فاصله و گذار از یک هویت طبیعی است. ضمن‌آنکه ارزیابی دقیقی از فرصت‌ها و مزایای که در مقابل جامعه دایاسپوریک داریم، اطلاع نداریم.