تدوین مدل‌های ذهنی یکپارچه از تمام نظام‌های اطلاعاتی ضرورت دارد

عضو هیئت علمی ‌پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با اشاره به اینکه استخراج مدل‌های ذهنی افراد می‌تواند در درک عمیق‌تر انگیزه‌ها، فرآیندهای فکری، چشم‌اندازهای احساسی و فلسفی نسبت به عملکرد نظام اطلاعاتی کمک‌کننده باشد، گفت: این شناخت می‌تواند مبنایی برای طراحی نظام‌های اطلاعاتی باشد و افراد (کاربران) با استفاده از این نظام با چگونگی کار با آن آشنا شده و تجربه‌ای برای آنها می‌شود.

به گزارش عطنا، نشست تخصصی میان‌رشته‌ای «ذهن، اطلاعات، ارتباطات» با حضور عصمت مومنی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، رضا رجبعلی بگلو، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، حسین اسکندری، عضو هیئت علمی گروه روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و امیرحسین باقری، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، دوشنبه 10 اردیبهشت‌ماه به همت انجمن علمی- دانشجویی علم اطلاعات و دانش‌شناسی و هسته پژوهشی مطالعات بین رشته‌ای دانشگاه علامه طباطبائی و با همکاری انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در سالن شورای دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

در این نشست، رضا رجبعلی بگلو، عضو هیئت علمی ‌پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) موضوع بحث خود را «مدل‌های ذهنی در نظام‌های اطلاعاتی» عنوان کرد و گفت: برای بهبود و کارآمدی نظام باید به بررسی درک و دریافت افراد از نحوه کارکرد نظام‌های اطلاعاتی پرداخت که اهداف و رویکرد افراد در استفاده از یک نظام و همچنین انتظارها و نیازمندی‌های اساسی آنها اهمیت پیدا می‌کند.

او ادامه داد: با استخراج مدل‌های ذهنی افراد می‌توانیم درک عمیق‌تری از انگیزه‌ها، فرآیندهای فکری، چشم‌اندازهای احساسی و فلسفی نسبت به عملکرد نظام داشته باشیم ضمن اینکه این شناخت می‌تواند مبنایی برای طراحی نظام‌های اطلاعاتی باشد. افراد (کاربران) با استفاده از یک نظام با چگونگی کار با آن آشنا شده و تجربه‌ای برای آنها می‌شود.

مدل‌های ذهنی بر تجربه کاربر تاکید دارد، به عبارت دیگر چگونگی درگیری کاربر در جریان طراحی یا تدوین یک محصول، درک نیازهای پنهان و آشکار و استفاده از دانش برای بهبود آن محصول بسیار دارای اهمیت است.

عضو هیئت علمی ‌پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) یادآور شد: اگر از دیدگاه ارتباطی به این قضیه نگاه شود، هر تعامل با فرد، یک تجربه را در ذهن ایجاد کرده و در نهایت این تجربه به برقراری ارتباط بهتر منجر می‌شود، تجربه افراد در نحوه عملکرد نظام، روابط و اجزای آن، مدلی را برای ذهن فرد ایجاد می‌کند که به آن، مدل ذهنی فرد گفته می‌شود.

وی درباره چرایی استفاده از مدل‌های ذهنی، گفت: مدل‌های ذهنی بر تجربه کاربر تاکید دارد، به عبارت دیگر چگونگی درگیری کاربر در جریان طراحی یا تدوین یک محصول، درک نیازهای پنهان و آشکار و استفاده از دانش برای بهبود آن محصول بسیار دارای اهمیت است.

بنابراین ارتباط بین دانش و تجربه کاربر در این است که ما بتوانیم تعامل‌ها را با نظام دنبال و تجربه افراد را استخراج کنیم، این تجربه که دانش ذهنی هم در آن است، در ارتباط با مدل‌های ذهنی بسیار پررنگ و ویژه است.

وی با اشاره به تعریف مدل ذهنی گفت: مدل ذهنی در طراحی نظام‌های اطلاعاتی، بازنمود یا ساده‌سازی از درکی است که فرد به شکل تصویر در ذهن خود هک می‌کند و می‌تواند بنابر دلایل شناختی، پیچیده یا ساده باشد.

رجبعلی بگلو با اشاره به بازنمودن تصویری (گرافیکی) از درک و دانش افراد، تصریح کرد: هدف اصلی مدل‌های ذهنی به نوعی درک مشروع‌تر از آن چیزی است که فرد در تقابل با یک محصول یا یک خدمت درک می‌کند و عملاً مدل ذهنی، یک چیز کوچک‌شده‌ای از یک واقعیت است.

عضو هیئت علمی ‌پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) درباره اینکه چطور می‌شود از این تجربه و دانش کاربر استفاده کرد، افزود: این در قالب پروتکل‌ها و فعالیت‌های استخراج دانش یا به نوعی بررسی مدل‌های ذهنی می‌گنجد و به ناچار ناگزیر هستیم که فرآیندهای شناختی در ذهن را هم دنبال و به آن توجه کنیم لذا لازم است شناختی حداقلی از ذهن و فعالیت‌های آن داشته باشیم.

شکاف شناختی بین کاربران و طراحان نظام اطلاعاتی

رجبعلی بگلو با بیان اینکه وجود شکاف و عدم تطابق در کاربران و طراحان نظام اطلاعاتی کاملاً به چشم می‌خورد، اظهار کرد: در واقع چون طراحان نظام اطلاعاتی با یک مدل خاصی این نظام را طراحی می‌کنند و کاربر آن نظام با مدل نظامی ‌دیگر کار می‌کند، همیشه بین این دو مدل ذهنی یک شکاف وجود دارد و می‌توان گفت شکاف شناختی همیشه وجود دارد و خواهد داشت.

وی در زمینه پژوهش‌های «مدل ذهنی» انجام گرفته شده گفت: این پژوهش‌ها در میان انواع نظام‌های اطلاعاتی گسترده شده است و فقط به نظام‌های خاصی که مدنظر است، محدود نیست.

این استاد دانشگاه گفت: انواع گوناگون نظام‌های اطلاعاتی مانند نظام‌های ذخیره و بازاریابی اطلاعات، موتورهای کاوش پایگاه‌های اطلاعاتی، مخازن سازمانی و کتابخانه‌های دیجیتال وجود دارد که نشان می‌دهد این نظام‌ها به نوعی هر کدام ویژگی‌هایی دارند که پژوهشگر می‌تواند از آن استفاده کند و در تعامل با آن‌ها قرار گیرد و دانش آن را استخراج کند.

رجبعلی بگلو با تاکید بر ضرورت تدوین مدل‌های ذهنی یکپارچه از تمام این نظام‌های اطلاعاتی، گفت: مدل ذهنی افراد در تعامل با این نظام و اینکه آیا می‌توان مدل ذهنی جامعی داشت و آن را به تمام افراد تعمیم داد، به عنوان یکی از دغدغه‌های اساسی این حوزه پژوهشی است.

وی در مورد عوامل موثر بر شکل‌گیری مدل ذهنی گفت: در واقع دو عامل فردی و محیطی وجود دارد که عوامل فردی برگرفته از تجربه‌هایی است که افراد دارند و ممکن است این تجربه در تعامل با یک نظام شکل گیرد، عوامل فردی شامل، تجربه، دانش پیشین، ویژگی‌های شناختی، توانایی فیزیکی و نظایر آن است اما عوامل محیطی به ویژگی‌های یک نظام، قابلیت ویژه ویژگی‌های کاربران، تعامل میان افراد، آموزش‌های رسمی ‌و غیر رسمی و سایر نظام‌های اطلاعاتی شامل موتورهای کاوش و پایگاه‌های اطلاعاتی برمی‌گردد.

عضو هیئت علمی ‌پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اگر چنین بحث‌هایی بخواهد ادامه داشته باشد، بحث فلسفه مدل‌های ذهنی را باید به عنوان یکی از مولفه‌های تاثیرگذار در مدل‌های ذهنی در نظر بگیریم.

بحث مدل‌های ذهنی با وجود اینکه حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است اما نیازمند آن است که پژوهش‌های بیشتری به خصوص در حوزه تبادل پیام‌ها و ارتباطات و بحث‌های شناختی مرتبط با آن مدل ذهنی شکل بگیرد تا نگاه دقیق‌تری به آن مدل‌ها صورت گیرد.