سیاست‌گذاران باید میان آرمان‌گرایی فرهنگی و واقع‌گرایی جمعیت‌شناختی توازن ایجاد کنند

عطنا - ثبت بیش از ۵۵ هزار ازدواج میان هم‌سن‌ها در سال ۱۴۰۳ و افزایش نسبی ازدواج‌هایی که در آن سن زن از مرد بیشتر است. نشانه‌هایی از تغییر تدریجی نگرش جامعه به الگوی قدیمی ازدواج نمایان شده است. پیش از این مردان به دنبال ازدواج با دخترانی بودند که کوچک‌تر از آنها هستند؛ الگویی که شاید برای برخی گروه‌های سنی مناسب بود، اما پس از عبور از سن طلایی ازدواج میتواند دستخوش تغییر قرار بگیرد.

اما آنچه این اعداد در دل خود پنهان کرده‌اند، چیزی فراتر از تغییر ذائقه‌ی اجتماعی است. این داده‌ها باید در کنار یک هشدار مهم قرار گیرند: خطر افزایش تجرد قطعی، به‌ویژه در زنان، که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و روانی را در دهه‌های آتی تشدید کند.

بر اساس داده‌های موجود تا سال ۲۰۲۳ میانگین سن ازدواج زنان تهرانی به ۲۸ سال و مردان به ۳۲ سال رسیده، البته ۴۰ درصد زنان ۳۰-۳۵ ساله تهرانی مجردند در حالی که این رقم در سال ۱۳۸۰ تنها ۱۵ درصد بوده ازدواج کمتر دختران؛ چرا و چه باید کرد؟

تسهیل ازدواج، نه صرفاً تشویق آن

در سال‌های اخیر، سیاست‌گذاران با ابزارهایی، چون وام ازدواج، تلاش کرده‌اند تا جوانان را به سمت تشکیل خانواده سوق دهند. این اقدام، اگرچه توانسته تا حدی موانع مالی اولیه را برای برخی از زوج‌ها کاهش دهد، اما به‌تنهایی پاسخی برای چالش‌های عمیق‌تر ازدواج در جامعه امروز نیست.

از تبلیغات فرهنگی گرفته تا شعار‌های حمایتی، تمرکز عمده‌ی نهاد‌های مسئول بیشتر بر تشویق به ازدواج بوده تا تسهیل واقعی آن. درحالی‌که هزینه‌های سرسام‌آور مسکن، اشتغال ناپایدار، و تجملات مراسمات عروسی همچنان سد راه تصمیم‌گیری جوانان برای ازدواج است، زیرساخت‌های اجرایی برای پشتیبانی مؤثر از این روند همچنان ناکارآمد یا ناکافی باقی مانده‌اند.

وام ازدواج گامی مثبت است، اما بدون اصلاح ساختار‌های حمایتی و ایجاد بستر‌های پایدار اقتصادی و اجتماعی، نمی‌توان از جوانان انتظار داشت که صرفاً با انگیزه‌های مالی، وارد یکی از مهم‌ترین تصمیم‌های زندگی خود شوند. تشویق‌هایی که در یک سال اخیر تبدیل به الطاف دولتی شده است الیاس حضرتی، رئیس شورای اطلاع رسانی دولت، در سال گذشته عنوان کرده بود که وام ازدواج و فرزندآوری در ترویج این دو امر بی‌تاثیر بوده و هزینه اضافی برای دولت تلقی می‌شود.

سخنانی که در بودجه سال ۱۴۰۴ جامه عمل پوشید و با وجود افزایش چندبرابری قیمت ارز و سکه در کشور و افزایش تورم، وام ازدواج هیچ افزایشی نداشت.

این درحالی است که ظهوریان، نماینده مردم مشهد با ارائه آماری درخصوص تسهیلات بانک‌ها گفت: کل تسهیلات اشتغال، ازدواج و فرزندآوری یک بخش کوچکی از نقدینگی کشور را تشکیل می‌دهد. کل وام ازدواجی که در شش ماهه اول سال ۱۴۰۳ داده شده ۷۷ همت است، درحالیکه بودجه بانک‌ها ۳هزاروسیصد همت است که موضوع ازدواج و فرزندآوری کمتر از سه درصد را در برمی‌گیرد.

با این وجود بسیاری از جوانان به دلیل مشکلاتی نظیر اشتغال ناپایدار، عدم دسترسی به مسکن، و فشار فرهنگی برای تأمین کامل زندگی، سال‌ها در آستانه‌ی ازدواج متوقف می‌مانند. در چنین شرایطی، تأخیر در ازدواج نه از روی بی‌میلی، بلکه ناشی از موانع ساختاری و انتظارات نابرابر است.

اگر از سن طلایی عبور کردید، کلیشه‌ها را بشکنید

بسیاری از افراد مجرد پس از عبور از سن طلایی ازدواج، با یک واقعیت تلخ مواجه‌اند: کاهش چشمگیر فرصت‌های ازدواج. برخلاف تصوراتی که ازدواج در سنین بالاتر را معقول و متعادل می‌دانند، واقعیت آماری و اجتماعی ایران حاکی از آن است که احتمال تشکیل زندگی مشترک پس از ۳۵ سالگی به‌شدت افت می‌کند.

شهلاکاظمی پور جمعیت شناس که در این خصوص عنوان می‌کند: که فرصت ازدواج برای زنان پس از ۳۰ سالگی کمتر می‌شود و این در حالی است که برای آقایان این محدودیت وجود ندارد و ازدواج خواهند کرد. این رقم برای مردان نیز کاهش محسوسی دارد، به‌ویژه اگر شرایط اقتصادی پایدار نداشته باشند.این جمعیت‌شناس با بیان اینکه اساسا با توجه به توضیحات یاد شده نگرانی چندانی در خصوص ازدواج مردان دهه شصتی وجود ندارد، بیان کرد: شاید به دلیل مشکلات اقتصادی تاخیر در ازدواج مردان دهه شصتی اتفاق افتاده باشد، اما این تاخیر دائمی نیست و بالاخره اینها ازدواج می‌کنند.

به بیانی دیگر شاید در حال حاضر به دلیل تغییرات رخ داده در جامعه مردان دهه شصتی تجرد زیستی را ترجیح دهند، اما بالاخره ازدواج برای عمده این مردان اتفاق می‌افتد. نگرانی موجود در خصوص آن دسته از زنان دهه شصتی است که به سنین بالای ۳۵ سال رسیده‌اند.علاوه براین بسیاری از مجرد‌های بالای ۳۵ سال در مواجهه با گزینه‌های محدود، فشار روانی، طرد اجتماعی و اضطراب مزمن قرار می‌گیرند.

دکتر احمد دراهکی مدیر گروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبایی عنوان کرد: وقتی الگو‌های همسرگزینی را بر اساس شانس ازدواج بررسی می‌کنیم، احتمال اینکه در سال ۱۴۳۰ خورشیدی یک پنجم دختران دهه ۶۰ که از سن ۵۰ سالگی عبور کرده‌اند مجرد باشند، زیاد است. یعنی احتمال اینکه بیش از ۲۰ درصد اینها مجرد بمانند وجود دارد.

علاوه بر این بر خلاف برخی کشور‌ها که ساختار اقتصادی و فرهنگی ازدواج در سنین بالا را پشتیبانی می‌کنند، در ایران ساختار اجتماعی اغلب با انزوای فرهنگی و فرصت‌های ازدواج کمتر برای افراد میانسال همراه است. این وضعیت، به‌ویژه برای زنان، با انگ‌زنی‌های اجتماعی و طرد نرم همراه است؛ شرایطی که می‌تواند به افزایش افسردگی، کاهش سرمایه اجتماعی، و فرسایش روانی منجر شود.

اگرچه شکستن کلیشه‌ها ضروری است، اما نباید از نگرانی عمیق درباره تبعات تأخیر در ازدواج غافل شد. سیاست‌گذاران باید میان آرمان‌گرایی فرهنگی و واقع‌گرایی جمعیت‌شناختی توازن ایجاد کنند. در کنار تسهیل ازدواج، باید به جوانانی که از بازه‌ی سنتی ازدواج (۲۵ تا ۳۵ سال) عبور کرده‌اند، آگاهی داده شود که ازدواج همچنان ممکن، معنادار، و موفق است – به‌ویژه اگر به کلیشه‌هایی، چون مرد باید بزرگ‌تر باشد، یا اختلاف سنی «غیرمتعارف» نباشد، بی‌اعتنا باشیم.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور اعلام کرد میانگین سن در اولین ازدواج زنان کل کشور در سال ۱۳۴۵ از ۱۸.۴ به ۲۴ سال، در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است و همچنین از افزایش ۱.۶ سال در میانگین سن در اولین ازدواج مردان خبر داد و گفت: میانگین سن در اولین ازدواج مردان در سال ۱۴۰۲ در کل کشور ۲۸.۳ و در سال ١٣٩٠، ٢٦.٧ سال بوده است.

علاوه بر این بنا بر آخرین آمار سرشماری در کشور، در سال ۱۳۹۵ آمار تجرد قطعی در ایران حدود ۸۰ هزار نفر بود. اما حالا مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته است که در سال ۱۴۱۰ کشور با بیش از یک میلیون تجرد قطعی مواجه می‌شود؛ این در حالی است که نرخ تجرد قطعی زنان ۴۰ تا ۴۴ ساله به بیش از ۱۳٪ رسیده است.

به همین دلیل، ازدواج با هم‌سن یا مردان کوچک‌تر، در حالی که تا پیش از این تابو به حساب می‌آمد، اکنون به یکی از راه‌حل‌های محتمل برای کاهش تجرد قطعی بدل شده است.

عبور از انفعال فرهنگی

آمار‌ها هشدار می‌دهند، تحولات اجتماعی گواهی می‌دهند، و نسل جوان فریاد می‌زند: زمان عبور از انفعال فرهنگی در مسئله ازدواج فرا رسیده است. دیگر نمی‌توان با وعده‌های تکراری، تبلیغات کلیشه‌ای، جوانان را به تشکیل خانواده ترغیب کرد.

همانگونه که آمار‌های رسمی ازدواج در دوران کرونا حکایت از پدیده‌ای شگفت‌انگیز دارند و در میانه بحران مرگ‌ومیر و اضطراب جمعی، تنها به‌واسطه حذف تشریفات پرهزینه و کلیشه‌های سنتی، نرخ ازدواج برای نخستین‌بار در یازده سال گذشته با افزایش روبه‌رو شد.

جامعه امروز ایران نیز نیازمند تحولی فکری، ساختاری و فرهنگی در سیاست‌گذاری حوزه ازدواج است. نهاد‌های فرهنگی باید واقعیت‌های جدید را درک کنند؛ رسانه‌ها باید بازنمایی‌های قدیمی را کنار بگذارند؛ و سیاست‌گذاران باید تصمیم‌های جسورانه بگیرند. تجرد قطعی، بالا رفتن سن ازدواج، و شکاف‌های روانی ناشی از آن، تنها با آگاهی، تغییر نگرش، و مسئولیت‌پذیری جمعی قابل مدیریت است.