چرایی حذف زبان فارسی توسط طالبان

عطنا - امارت اسلامی طالبان از زمان بازگشت مجدد خود به قدرت در تابستان سال گذشته در ادامه ی سیاست های حذف و سرکوب و تشدید محدودیت ها بر آنچه دستاورد دو دهه نظام جمهوریت خوانده می شود، پا را فراتر گذاشته و زبان فارسی و حذف آن را نشانه گرفته است. در مورد دلایل و پیامدهای این رفتار با یکی از اساتید افغانستانی که نام وی نزد عطنا محفوظ است، مصاحبه کرده ایم.

به نظر شما چرا طالبان به دنبال حذف زبان فارسی است؟

طالبان از زمان بازگشت به قدرت به طور جدی به دنبال حذف زبان فارسی است.  تغییر سردرهای دانشگاه های مختلف افغانستان از فارسی به پشتو، محدود شدن مکاتبات اداری به زبان پشتو، حذف زبان ازبکی به عنوان یکی از زبان های رسمی افغانستان ازجمله مواردی است که نشان از هدف قرار دادن هویت های مختلف در افغانستان و به ویژه زبان فارسی توسط طالبان است. اما به نظر می رسد، این اقدامات در راستای تحکیم و ثبات قدرت و هژمونی طالبان در افغانستان است.

به عبارت دیگر، طالبان که اکنون فرصتی بی نظیر برای تحکیم قدرت خود بدون رقیبی جدی پیدا کرده، در تلاش هستند که از تمامی ابزارها برای رسیدن به این هدف و حذف رقبا استفاده کنند. درواقع، طالبان با جاه طلبی به دنبال برپایی رژیمی با هژمونی قوم پشتون و زبان پشتون است که دو دهه برای رسیدن به آن جنگیده است.

طالبان درصدد حل کردن سایر زبان ها و هویت ها در خود است که در این بین زبان فارسی به علت ریشه های قوی یک مانع بسیار جدی و بزرگ برای این خواست اداره امارت اسلامی است. در نتیجه، مسیر رسیدن به تحکیم و تثبیت هژمونی قومی و زبانی طالبان را از طریق حذف زبان فارسی می دانند. از طرف دیگر، یکی از دلایلی که زبان فارسی توسط طالبان نشانه گرفته شده  را می توان به این مسئله نسبت داد که از زمان بازگشت مجدد طالبان به قدرت یکی از رقبای این گروه یعنی جبهه مقاومت ملی به رهبری احمد مسعود از فارسی زبان هایی است که ریشه تاریخی این مقاومت نیز  رقیب جدی طالبان یعنی احمد شاه مسعود و ائتلاف شمال بود که اکثریت آنها فارسی زبان های تحصیل کرده هستند. درواقع، سیاست های فارسی ستیزانه طالبان هم دلایل هویتی و قومی و هم دلایل سیاسی دارد.

چرا طالبان در طول تاریخ و حالا پس از به قدرت رسیدن درصدد حذف زبان فارسی هستند؟

اگر از لحاظ تاریخی کمی به عقب تر بازگردیم باید گفت که در افغانستان قبل از ورود زبان پشتو به عنوان زبان رسمی، این فارسی بوده که به عنوان تنها زبان رسمی کشور محسوب می شده است. اما در زمان ظاهرشاه در سال 1936 زبان پشتو برای نخستین بار به عنوان زبان رسمی اعلام شد.

بعدتر هنگام تدوین قانون اساسی سال 1964 موضوع زبان دوباره مطرح شد و ناسیونالیست های پشتون در تلاش بودند که پشتو را به عنوان زبان ملی اعلام کنند. چراکه به باور آنها افغانستان توسط یک پشتون یعنی احمدشاه ابدالی تاسیس شده بود. در نتیجه برای نخستین بار زبان پشتو به عنوان زبان ملی در ماه 35 قانون اساسی سال 1964 آورده شد.

اما هنگام دوره نخست حکومت طالبان در دهه نود سختگیری های زیادی علیه زبان فارسی شروع شد و حتی کتاب ها و علائم را بازنویسی کردند. به طوری که به اعتقاد برخی این سختگیری ها به دلیل انتقام از سلطه سنتی شمال تحصیل کرده و دری زبان بر جنوب کمتر باسواد و پشتوزبان بوده است. با این وجود با بازگشت مجدد طالبان به نظر می رسد سیاست های فارسی ستیزانه این گروه قوت بیشتری گرفته است. چراکه هم ابزاری برای تسلط هژمونی و هم ابزاری برای مبارزه و سرکوب بیشتر رقبای تاریخی خود در میدان منازعه از جنگ های داخلی تا دو دهه اخیر به ویژه تاجیک ها به عنوان رقبای اصلی آنها است

 چه خطراتی گریبان گیر زبان فارسی توسط طالبان است؟

زبان فارسی اکنون یکی از قربانیان اصلی سیاست های حذف طالبان است. درواقع، طالبان اکنون جنگ را از جبهه نظامی به جبهه فرهنگی کشانده است. این در حالی است که در این جنگ متاسفانه طالبان به دلیل تسلط مطلق بر قدرت و و ارکان حکومت به راحتی در حال حذف است و در این جنگ نامتقارن زبان فارسی در افغانستان با کمترین ابزار مبارزه در حال کمرنگ تر شدن است که در صورت تداوم این سیاست ها شاهد حذف بسیاری از هویت های زبانی و قومی خواهیم بود. چراکه زبان فارسی در افغانستان متعلق به قوم یا گروهی خاص نبوده است.

از طرف دیگر، باتوجه به حکومت قوم محور طالبان و عدم کثرت گرایی در آن به تدریج سایر هویت های قومی و زبانی نیز به حاشیه رانده خواهند شد و شاهد تسلط پشتونیسم در افغانستان خواهیم بود. این در حالی است که علاوه بر حذف زبان فارسی گزارش هایی مبنی بر ترک بسیاری از اقلیت ها از افغانستان است که روند فارسی ستیزی طالبان در کنار این عوامل در نهایت منجر به پاکسازی قومی و تمرکزگرایی به نفع یک گروه خاص خواهد شد.

در این شرایط فارسی زبانان چه کمکی می توانند به رشد و تقویت زبان فارسی بکنند؟

در چنین شرایط حساسی که زبان فارسی در یکی از کشورهایی که خاستگاه بسیاری از شاعران و بزرگان این زبان بوده و تاریخ غنامندی از خود دارد، هرگونه بی توجهی یا کم کاری در برابر سیاست های فارسی ستیزانه طالبان نه تنها موجودیت و بقا این زبان را به خطر می اندازد بلکه منجر به از بین رفتن تنوع قومی و هویتی بسیاری از شهروندان افغانستان خواهد شد.

در نتیجه، فارسی زبانان افغانستان و جهان با برجسته سازی خطرات این مبارزه فرهنگی طالبان در محافل مختلف در منطقه و جهان از یک سو و تحت فشار قراردادن طالبان از سوی دیگر با روش های مختلف به مقابله به آن باید بپردازند. همچنین، بالابردن سطح همکاری و تعامل فارسی زبانان از طریق برگزاری برنامه های مشترک، چاپ و تکثیر کتب های زبان فارسی، ایجاد نهادهایی برای حفظ این زبان می توانند به نوعی خطر حذف این زبان را تعدیل کنند.5

ایران به عنوان همسایه هم زبان افغانستان، چه راهکاری می تواند برای بهبود و ثبات زبان فارسی در افغانستان داشته باشد؟

طبیعتاً در این روند نقش های کشورهای همزبان و همسایه افغانستان و تاجیکستان بسیار برجسته است. در این میان ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای فارسی زبان و همسایه افغانستان که تجربه همکاری های مختلف همچون ایجاد مراکز نشر و تبادل کتاب و برگزاری نمایشگاه های مختلف را در دو پایتخت تهران و کابل داشته اند می تواند، با گسترش بیشتر فعالیت های خود، حمایت بیشتر از ناشران فارسی زبان افغان و نویسندگان و شاعران و ایجاد بسترهای فعالیت برای فعالان فرهنگی زبان فارسی به حفظ زبان فارسی در افغانستان در چنین زمان حساسی کمک کنند.

گفتگو از زینب عالمی زاده