وقتی دو میلیون مهمان را سر می بریم!/نقطه عطف روزنامه نگاری تحقیقی و مستندسازی

 

«شمال ایران در زمستان برای بسیاری از پرندگان مهاجر، فضایی ایده آل برای یک ضیافت موقت است ضیافتی با حضور میزبانانی با سلایق و اهداف متفاوت و گاه متضاد، و مهمانانی که در انتهای ضیافت سر بریده خواهند شد».

این چکیده ی مستند «آزادی» است؛ مستندی که در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با حضور رضا فرهمند، کارگردان این مستند، دکتر اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان محیط زیست و دکتر محمدمهدی فرقانی رئیس دانشکده علوم ارتباطات و استاد روزنامه نگاری تحقیقی اکران شد و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

این مستند از نزدیک به موضوع کشتار پرندگان مهاجر، صید و شکار بی رویه پرندگان مهاجر در فریدون کنار پرداخته و پشت پرده آن را نشان می دهد.

برای حفظ جان پرندگان، شکارشان می کنیم!

«آزادی» مستندی با موضوع محیط زیست است؛ هر ساله در فصل زمستان چیزی در حدود ۴ میلیون پرنده مهاجر از شمال سیبری و شمال اروپا به فریدون کنار می‌ آیند و تا اواخر اسفند در این مناطق می‌ مانند.  داستان فیلم «آزادی» به این می پردازد که در طول زمان مهاجرت پرندگان به ایران حدود ۲ میلیون پرنده در عرض ۴ ماه به طور غیر مجاز شکار می‌ شوند.

مستند 84 دقیقه‌ای «آزادی» به تهیه‌کنندگی حسین افشار و کارگردانی رضا فرهمند، روایت پرندگان مهاجری است که در ابتدای فصل پاييز، از سيبری و نقاط دوردست به ايران و استان مازندران مهاجرت می‌کنند. فیلم مستند «آزادی» ساخته مشترک رضا فرهمند و کمیل سهیلی است که سال گذشته در بخش «سینما حقیقت» سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد.

 در این مستند بی‌طرف هرکس آزادی عمل و در عین حال صید و شکار را حق خود می داند، صیادی که "دام گذاری" را لطف در حق پرندگان مهاجر می داند و معتقد است صید پرندگان، کمک به حفظ نسل آنها و حفظ تالاب هاست و آن صید به ظاهر ناچیز، اجر خدمت بی‌مزد صیادان و راهی برای معیشت و گذران زندگی آن‌هاست. در مقابل حضور افرادی به چشم می‌خورد که با هزینه شخصی خود این پرندگان را از صیادان خریداری کرده و آنها را آزاد می‌کنند.

جلوه بارز این مستند شکارچی است که تصویر و صدای او برای حفظ هویت وی به وضوح نمایش داده نمی شود و حقایقی را بیان می کند که به نوعی شفاف سازی نحوه عملکرد دام کرست ها و حتی چگونگی نفوذ در بین محیط بانان است. در مقابل مصاحبه با مسئول محیط زیست را مشاهده می کنیم که از پاسخگویی به اکثر سوال ها سر باز می زند و هیچ جواب مشخصی ندارد و هم چنین محیط بانانی که اقرار می کنند در صورت بیان حقایق سازمان باید فرار کنند.

گذشته؛آینه ای رو به آینده

در ایتدای برنامه رضا فرهمند، کارگردان این اثرپژوهشی ضمن ابراز خوشحالی از اکران و نقد این مستند در دانشکده علوم ارتباطات، برپایی اینگونه برنامه ها را خدمتی بزرگ به دانشجویان این دانشکده عنوان کرد چرا که تماشای این مستندها سبب مواجه شدن دانشجویان با تجاربی می شود که در آینده ای نه چندان دور چه در حوزه روزنامه نگاری و چه در حوزه فیلم سازی با آن روبه رو می شوند.

وی هم چنین تماشای این مستندات را کمکی به آگاهی دانشجویان جهت چگونگی مواجه شدن با بحران ها و معضلاتی که ممکن است در آینده با آن روبه رو شوند، دانست.

برنده سیمرغ بلورین ابراز امیدواری کرد:«ای کاش بپذیرم که در جامعه انسانی هیچ کس مُبری از نقص واشکال نیست و جامعه آن هنگام به بلوغی از رشد دست خواهد یافت که هر فرد تصویر واقعی خود را در آینه بحران ها و وقایع اجتماعی بپذیرد».

مستند؛ گونه ای از روزنامه نگاری تحقیقی

 در بخش دیگر برنامه دکتر محمدمهدی فرقانی، استاد روزنامه نگاری از جذاب بودن این مستند حکایت کرد که «این مستند سبب افزایش آگاهی و اطلاعات و بسیج کردن بیننده (مخاطب)، جهت پاگذاشتن در این عرصه مهم می شود».
وی همچنین ساخت این مستند را گامی مثبت جهت ورود به حیطه "روزنامه نگاری توسعه" توصیف کرد و دراین رابطه اشاره کرد: «"ارتباطات محیط زیست" امروزه به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های ارتباطات در سراسر جهان است چرا که بدون حضور و همراهی رسانه ها نمی توان به نجات محیط زیست کمک کرد».

وی در ادامه این مستند را ورود به حوزه "روزنامه نگاری تحقیقی" دانست و گفت:«روزنامه نگاری تحقیقی کند و کاوی عمیق در موضوع ها و رویدادهای است که همگان سعی در پنهان کاری و مخفی بودن آن دارند. او هدف اصلی روزنامه نگاری تحقیقی را افشاگری عنوان کرد که این موضوع تنها در حوزه موضوعات سیاسی قابل رؤیت نیست و در موضوعاتی که با زندگی روزمره و دغدغه های افراد سرو کار دارد نیز مشهود است».

از جمله ویژگی های روزنامه نگاری تحقیقی از دیدگاه وی "اثرگذاری" و "اصلاح پذیری" آن است به این صورت که بتواند موضوع مورد بررسی را در مسیر تغییر و تحول قرار دهد.

وی  در پایان سخنانش افزود:«ما در این مجموعه، شاهد رگه های برجسته و چالشی از روزنامه نگاری تحقیقی هستیم که از دروس اصلی مقطع کارشناسی ارشد رشته ارتباطات می باشد. از نقاط عطف روزنامه نگاری تحقیقی می توان به موضوعات سیاسی اشاره کرد چرا که در این حوزه بیشترین امکان سوء استفاده و کج روی وجود دارد اما این مستند به ما نشان داد که تنها حوزه دغدغه روزنامه نگاران تحقیقی عرصه سیاست نیست و تاثیر در عرصه های دیگر نیز می تواند منجر به اصلاح عرصه سیاست شود و از این طریق می توانیم فساد و سوء استفاده و اختلاس در همه حوزه ها را مهار کنیم».

فریاد از ما، انتشار از شما 

سپس دکتر اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان محیط ریست ضمن ابراز ناراحتی نسبت به "آقای آزادی" که از شخصیت های محوری مستند بود به این گفته ی روزنامه گاردین، در شماره چهار ماه پیش اشاره کرد که «مردم طبیعت دوست! به ایتالیا و فریدون کنار(که محل فیلم برداری این مستند بود) نروید».

علت انتشار این مطلب در این روزنامه از دیدگاه وی، " فساد جدی" موجود در این منطقه است که سبب از بین رفتن محیط زیست و آسیب جدی به حیات وحش این منطقه می شود.
وی هم چنین افزود: مدیر کل مازندران، آقای مهردادی در خصوص فرهنگ سازی در این منطقه به دنبال راهکارهایی بودند که ضمن ملاقات با فرماندار این منطقه  و کمک از نیروی انتظامی این منطقه نتیجه ای حاصل نشد.

دکتر کهرم در ادامه سخنانش از دانشجویان  دانشگاه علامه طباطبائی خواست که ضمن حضور و فعالیت در رسانه ها به بازتاب واقعیت های این چنینی در جامعه بپردازند و به مقابله با این وضعیت برخیزند. او ضمن انتقاد از وجود این وضعیت در منطقه فریدون کنار اعلام کرد مشکل موجود ناشی از ]سیاست های[ دولت ماست و فرماندار و یا استاندار در این ماجرا نقش کمتری دارند.
وی در خصوص تاثیرات این فیلم ها گفت:«فریاد های سر داده شده از سوی من و امثال من، انتشار مطالب از سوی شما و روشنگری از تاثیرات این مستندات است که سبب آگاهی مردم از واقعیت می شود».

مستند ساز واقعی ترسی از خط قرمزها ندارد

در بخش پایانی این نشست نقد و بررسی که در فضای صمیمانه و علمی برگزار شد، رضا فرهمند به ساخته شدن این مستند در مدت زمان شش ماه اشاره کرد و گفت:«علی رغم وجود دو تجربه عملی از سوی فیلم سازان دیگر در باب فریدون کنار ، پروسه تحقیقاتی این فیلم دوماه به طول انجامید». او هم چنین از موانع موجود در راه ساخت این مستند صحبت به میان آورد و به نقش شکارچیان در این راه اشاره کرد.

این کارگردان خوش ذوق اظهار کرد:«بعد از تحقیقات شفاهی و کتبی انجام شده که بخشی از آن از جانب محیط زیست و بخش دیگر از سوی فیلم سازان بدست آمده بود، وارد حیطه مستند سازی شدیم».

وی همچنین به حمایت ابتدایی از سوی سازمان محیط زیست در این بین اشاره کرد که گویا در حین کار با تناقض رفتاری از سوی آنان مواجه شده و خود این سازمان به عنوان مانعی در این راه مبدل شده است.

وی افزود: ما در راه فیلم سازی با دو موضوع یا واژه مواجه هستیم؛ معضلل و بحران. دو واژه ای که چه در حیطه روزنامه نگاری و چه در حیطه مستند سازی همیشه با آن زندگی خواهیم کرد و برای اینکه در این راه به نتیجه مطلوب و مورد انتظار برسیم، در وهله اول باید متعهد باشیم و نیز جامع ببینیم و درنهایت فارغ از هرگونه سوءگیری باشیم و همه زوایای یک ماجرا را مورد بررسی قرار دهیم.

فرهمند در انتها اعلام کرد دو ویژگی "هوشمندی" و "بی رنگی" در بیان وقایع در حیطه روزنامه نگاری و مستند سازی از موضوعات اصلی این رشته ها است که سبب ارائه الگوهای درست به جامعه شده و درنهایت مخاطب با درک خود به قضاوت درست از وقایع دست خواهد یافت. او تاکید کرد:«وجود این دو ویژگی سبب می شود که ما در راه ورود به خط قرمزها جای نگرانی نداشته باشیم و از این طریق به انتقال مفاهیم و درنهایت بالارفتن شعور مخاطب دست یابیم».

گفتنی است رضا فرهمند متولد سال 1357 در شهر بیرجند و فارغ‌التحصیل رشته مهندسی کشاورزی است. در پرونده فیلمسازی او، آثاری چون خيابان خانه من است، اتاق صعود، تجریش، پرسوک، لطفاً بوق بزنيد، ساحل به ساحل و... به چشم می‌خورد. وی برنده سیمرغ بلورین برای بهترین فیلم مستند از بیست و هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر ایران برای فیلم نیمه بلند «اتاق صعود» شده است و با فیلم مستند «لطفاً بوق بزنید» در سال 1392 برنده دو تندیس فیروزه‌ای هفتمین دوره جشنواره بین‌المللی سینما حقیقت شد.

وی تاکنون موفق به دریافت جایزه هایی نظیر بهترین فیلم نیمه بلند از جشنواره فیلم فجر (سیمرغ بلورین)، بهترین فیلم مستند از جشنواره بین المللی فیلم رشد شده است.

گزارش:

عاطفه جزایری و نیلوفر پیشگاهی؛ عطنا

عکس:

سمانه ستاری؛ عطنا