آیا رسانه‌ها می‌توانند فرهنگ عمومی یک کشور را ارتقا دهند؟

عطنا - رسانه‌های گروهی یکی از عوامل و ابزارهای مهم جامعه‌پذیر کردن افراد و رشد فرهنگ آنها است که نقش بسزایی در تحول و ارتقای کیفیت جنبه‌های گوناگون زندگی ایفا می‌کند.

ابتدا باید به این موضوع بپردازیم که تعریف فرهنگ و رسانه چیست .

یونسکو، فرهنگ را در معنای عام کلمه، مجموعه وجوه تمایز بخش‌های معنوی، مادی، فکری و احساسی قلمداد می‌کند که ویژگی یک جامعه یا گروه اجتماعی به شمار می‌آید و هنر، شیوه زندگی، حقوق اساسی بشر، نظام ارزشی، سنت‌ها و باورها را شامل می‌شود.

فرهنگ چارچوبی است که شیوه گویش و پوشش مردم، طرز تهیه و مصرف، ساختار تقسیم زمان و فضا، شیوه دست افشانی و اجتماعی کردن ارزش‌ها و نحوه زندگی روزمره در آن شکل می‌گیرد.

در تعریف رسانه باید گفت که رسانه یک واسطه عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط است. با توجه به وجود دو نوع کارکرد آشکار و نهان برای پرداختن به رسانه‌ها، کارکرد رسانه‌ها را بدین گونه می‌توان مطرح کرد:

الف: کارکرد آشکار : رسانه محل برخورد یا تقاطع پیام و گیرنده پیام یا محل برخورد محرک و مخاطب است.
ب: کارکرد نهانی : رسانه برقرارکننده جریان ارتباط و تأمین کننده یک بخش یا تمامی بخش‌های فرایند پیام، احساس، ادراک، انگیزش و در نهایت رفتار است.

یکی از مقولاتی که رسانه‌ها به آن می‌پردازند، نوعی نفوذ و تأثیرگذاری در میان اعضای جامعه و مخاطبان خود است. بدین ترتیب، رسانه‌ها با ترغیب، تشویق، تبلیغ و حتی ارعاب، مخاطبان را وامی دارند به قواعد دلخواه صاحبان رسانه اعتقاد پیدا کنند. رسانه‌ها از طریق معرفی هنجارهای خاص اجتماعی و الگوها می‌توانند باعث هم‌نوایی و هم‌سویی و به نوعی فرهنگ‌سازی در بین افراد جامعه شوند.

بر کسی پوشیده نیست که رسانه‌ها یکی از عوامل مهم فرهنگ‌سازی و البته تجلی فرهنگ در جامعه است و اصلاً فعالیت رسانه‌ای، خود یک کنش فرهنگی محسوب می‌شود.

در جهان امروز که به عصر رسانه‌ها و شبکه‌ای شدن ساختار اجتماعی مشهور است نمی‌توان تردیدی در نقش رسانه‌ها به ویژه تلویزیون در فرهنگ‌سازی، فرهنگ‌پذیری و فرهنگ‌نمایی داشت؛ اساساً یکی از کارکردهای مهم رسانه‌ها طبق نظریه‌های معتبر علوم ارتباطات، انتقال میراث فرهنگی است و رسانه در این فرایند به واسطه تجهیزات ارتباطی و جذابیت‌های صوتی – تصویری از قابلیت و ظرفیت بیشتری در فرهنگ‌سازی برخوردار است.

رسانه‌های جمعی به عنوان نیرویی تأثیرگذار می‌توانند ضمن تثبیت افکار، اعتقادات، اصول معانی، ارزش‌ها، هنجارها و اخلاقیات، موجبات اصلاح در نگرش‌های عمومی نسبت به سنت‌ها، آداب و رسوم اجتماعی، روندها و رویه‌ها، تفریح و کار، رفتارها، ابداعات، دانش‌ها، ابزارها، فنّاوری ها، مهارت‌ها، سبک‌های زندگی، زبان، هنر، قوانین، نمادها و نهادهای اجتماعی را فراهم آورند؛ در واقع رسانه‌های جمعی از طریق الگوهای رفتاری، اصلاح تفاسیر شناختی، جامعه پذیری ارزش‌ها، جهت دهی به افکار عمومی، شکل دهی به باورها، تصاویر و ذهنیات اجتماعی، از توان مهندسی فرهنگی برخوردارند.

واقعیت این است که فرهنگ در ایران هم لایه‌های متعدد دارد و هم از تنوع زیستی برخوردار است. فرهنگ در ایران از یک سو به فرهنگ ملی و مذهبی و از سوی دیگر به فرهنگ‌های بومی و اقوام مختلف تقسیم بندی شده است و رسانه تلاش کرده تا در عین احترام به ارزشهای بومی و محلی، به حفظ وحدت و صیانت از فرهنگ ملی بپردازد.

فرهنگ و رسانه هر دو قابلیت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از یکدیگر را دارند، ضمن اینکه می‌توانند در فرآیند فرهنگ گرایی و فرهنگ پذیری با تبیین یا تغییر علایق و منافع اجتماعی، به فرهنگ سازی مبادرت ورزند.

نویسنده: مهدی کاظمی لاری