نگاهی به سرکشی‌های علی‌اف در سخنرانی سال جدید میلادی و بده‌بستان سفارتی جمهوری آذربایجان و اسرائیل

عطنا - وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای از تماس تلفنی وزرای امور خارجه این کشور و ایران خبر داده و به بیان محورهای آن پرداخت. به گزارش خبرگزاری ترند، وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان اعلام کرد که جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه این کشور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران تماسی تلفنی برقرار کردند. وزرای امور خارجه دو کشور درباره مسائل موجود در دستورکار روابط دوجانبه، به ویژه پروژه‌های به اجرا درآمده در چارچوب توافق‌های انجام شده در حوزه تجارت، اقتصاد و حمل‌ونقل گفت‌وگو کردند. ایران نیز قصد خود برای تشدید فعالیت‌های کمیته مشترک میان دو کشور به واسطه تعیین نایب رئیس جدیدی برای «کمیته دولتی همکاری‌های اقتصادی، تجاری و بشردوستانه میان جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران» را اعلام کرد.طرفین همچنین درباره وضعیت پسا جنگ در منطقه و مسائل گسترده‌تر منطقه‌ای گفت‌وگو کردند.وزرای امور خارجه دو کشور در این تماس تلفنی درباره دیگر مسائل دوجانبه نیز  به بحث و تبادل نظر پرداختند.

چالشی به نام زنگه زور

اما به موازات تماس تلفنی جیحون بایراموف و حسین امیرعبداللهیان، الهام علی‌اف در نطقی که می تواند منافع و امنیت ملی ایران را هم تحت الشعاع قرار دهد، خطاب به مردم کشورش به مناسبت روز همبستگی آذربایجانی‌های جهان و سال نو میلادی گفت: «کریدور زنگه زور باز خواهد شد، چه ارمنستانی‌ها بخواهند چه نخواهند.» رئیس جمهور آذربایجان عنوان داشت که «کارهای گسترده‌ای برای افتتاح کریدور زنگه زور با راه آهن و جاده‌های ماشین‌رو در حال انجام است. این کریدور (زنگه زور)، چه ارمنستان بخواهد یا نه قطعا افتتاح خواهد شد؛ ما تعهد قاطع خود را نشان می‌دهیم و همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود.» وی افزود: «خواسته ما منطقی و عادلانه است، ما باید با جمهوری خودمختار نخجوان که جزو لاینفک آذربایجان است خط ارتباطی داشته باشیم و خواهیم داشت.»

اگرچه در این نطق، جمهوری ارمنستان مورد خطاب علی اف بود، اما ناگفته پیدا است که روی این سخنان رئیس جمهور آذربایجان بیشتر به جمهوری اسلامی ایران است. چرا که تهران بعد از جنگ ۴۴ روزه پاییز سال ۲۰۲۰ قره باغ همواره بر عدم تغییر مرزها و جغرافیای منطقه قفقاز جنوبی تاکید کرده است. این موضع ثابت، هم در دولت دوازدهم (حسن روحانی) و هم در دولت سیزدهم سیدابراهیم رئیسی به صورت صریح و شفاف به طرف آذربایجانی اعلام شده است.

از این رو بدون شک تلاش های علی اف در جهت ایجاد کریدور موهوم زنگه زور صرفاً در تضاد با منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران قرار خواهد گرفت. زیرا بسیاری از تحلیلگران و ناظرین امر شکل گیری این کریدور را نهایتاً تحمیل تغییرات مدنظر باکو با کارگردانی آنکارا و شخص اردوغان به تهران و ایروان می‌دانند که موجب قطع روابط جغرافیایی و مرزی دو کشور جمهوری ارمنستان و جمهوری اسلامی ایران، حصر ارمنستان و مهمتر از آن قطع دسترسی ایران به مرزهای اروپا از طریق خاک این کشور (ارمنستان) خواهد شد.

اما اینکه سخنان سال نو علی اف پیرامون ایجاد دالان موهوم زنگه زور تا چه حد می تواند چالش جدی برای جمهوری اسلامی ایران، چه در حوزه امنیت و منافع ملی و چه در حوزه ژئوپلیتیک باشد؟ سوالی است که احسان موحدیان در پاسخ به آن اعتقاد دارد که یقینا این چالش برای تهران از جانب باکو وجود دارد تا جایی که به باور تحلیلگر ارشد مسائله قفقاز اگر جمهوری اسلامی ایران به هر دلیلی در خصوص دالان موهوم زنگه زور غفلت کند بی شک شرایط برای ما در قفقاز جنوبی پیچیده تر خواهد شد. موحدیان در ادامه تحلیلش این هشدار را هم می دهد که اگر الهام علی اف و رجب طیب اردوغان به عنوان روسای جمهور آذربایجان و ترکیه یک لحظه به این ارزیابی و جمع‌بندی برسند که جمهوری اسلامی ایران توان پاسخ گویی در برابر باکو و آنکارا برای ایجاد کریدور موهوم زنگه زور را ندارد، این دو کشور برای حمله نظامی به جنوب ارمنستان و تحمیل دالان موهوم درنگ نخواهند کرد. به باور این تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز تنها کشوری که اکنون به شکل جدی مخالف تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و تغییر مرزهای ارمنستان به خصوص مرزهای جنوبی این کشور است به جمهوری اسلامی ایران باز می گردد.

البته موحدیان این نکته مهم را هم یادآور می‌شود که قدرت و توان بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران در برابر باکو به قدری بالا است که حتی تهران در ضعیف ترین حالت نظامی و دفاعی خود هم به راحتی می تواند مانع از تحقق رویای شوم علی اف و اردوغان برای تحمیل کردن دالان موهوم زنگه زور و تغییر مرزهای مشترک جمهوری اسلامی ایران با جمهوری ارمنستان شود. هر چند که به زعم کارشناس ارشد حوزه اوراسیا، تهران در حال حاضر آمادگی لازم نظامی، دفاعی، امنیتی و اطلاعاتی لازم را دارد.

از این منظر، تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز باور دارد که الهام علی اف بیش از هر کسی به قدرت و توان بالای ایران برای تغییر نیافتن مرزهای جنوبی ارمنستان واقف است و به همین دلیل رئیس جمهور آذربایجان مدام در سخنرانی های خود به تهران هشدار می دهد و جمهوری اسلامی ایران را تهدید می کند. اما موحدیان این سخنان و موضع‌گیری‌ها علی اف را فاقد ارزش دانسته چرا که صرفاً یک لفاظی سیاسی و دیپلماتیک از سوی علی اف برای تقویت چهره خود در میان مردم و افکار عمومی آذربایجان است که هیچگاه هم محقق نخواهد شد.

احسان موحدیان در پاسخ به این سوال که «آیا جمهوری آذربایجان به عنوان اوکراینی دیگر و الهام علی اف در نقش زلنسکی برای ایران یک جنگ ناخواسته را شکل خواهد داد یا خیر؟ بر این باور است که تهران بر خلاف مسکو از آن میزان هوشمندی سیاسی و دیپلماتیک برخوردار است که در دام جنگ ناخواسته علی اف و جمهوری آذربایجان نیفتد. اگر چه رئیس جمهور آذربایجان استقلال سیاسی لازم در برایر ترکیه و ... را ندارد، اما کارشناس ارشد حوزه اورسیا معتقد است که شاید دیگر کشورها به دنبال فشار به علی اف و نهایتا ایجاد چنین جنگی برای زمین گیر کردن ایران باشند. از این منظر تحلیلگر ارشد مسائل ای قفقاز تاکید دارد که جمهوری اسلامی ایران باید در حوزه فرهنگی بیش از پیش فعال باشد و به سوالات و شبهات تاریخی، سیاسی و دیپلماتیک افکار عمومی در این زمینه پاسخ دهد، چرا که موحدیان اطلاع رسانی و شفاف سازی در این خصوص به افکار عمومی را عامل مهمی برای از بین بردن بستر و فضا در جهت ایجاد تنش نظامی و جنگ ناخواسته با آذربایجان و درگیر کردن ایران در قفقاز می داند.

این کارشناس مسائل بین الملل برای مثال به شبکه سحر اشاره می کند که در مدت فعالیت خود توانسته است سوالات و شبهات مردم آذربایجان را پاسخ دهند و به شکل جدی روشنگری های لازم را داشته باشد. از این منظر باید فعالیت چنین شبکه‌هایی بیش از گذشته پررنگ شود تا غفلت و کم کاری ۳۰ ساله اخیر ما در حوزه اطلاع رسانی جبران شود. چون به زعم موحدیان کم کاری ۳۰ ساله اخیر در حوزه اطلاع رسانی باعث ایجاد چالش های هویتی، فرهنگی و ناسیونالیسی در منطقه قفقاز و حتی استان های شمال و شمال غربی ایران پیرامون مسائل قومیتی، قره باغ و ... شده است.

معجزه ای به نام تهدید

اما علاوه بر تهدیدزا بودن تحرکات و سخنان باکو برای ایران در خصوص ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی تلاش علی اف برای نزدیکی جدی با اسرائیل هم به شکل پررنگی امنیتی ایران در تحت تاثیر قرار خواهد داد. در همین رابطه جمعه گذشته فاریز رضایف، معاون وزیر خارجه جمهوری آذربایجان پس از تصمیم کشورش برای عادی سازی روابط با اسرائیل و افتتاح سفارتخانه در اراضی اشغالی، به منظور بررسی مکان‌های مختلف برای احداث سفارتخانه وارد تل‌آویو شد. همچنین خبرگزاری معا اعلام کرد، باکو سفیر خود در تل‌آویو را تعیین کرده است. وی افتتاح سفارت کشورش در اراضی اشغالی را گامی تاریخی و اتحاد با رژیم صهیونیستی را «معجزه» خواند.

در این رابطه رضایف گفت، افتتاح سفارتخانه در اراضی اشغالی نادر و تاریخی است و او از حضور در اراضی اشغالی و مشارکت در روند افتتاح این سفارتخانه خرسند است. وی مدعی شد، اتحاد آذربایجان و اسرائیل یک «معجزه» است، زیرا نه تنها بر اساس منافع مشترک، بلکه بر اساس تاریخ مشترک دو ملتی است که بیش از هزار سال با هم زندگی کرده‌اند. در همین خصوص، خبرنگار سیاسی روزنامه یدیعوت آحارونوت در گزارشی نوشت، «این سفر پس از تصمیم برای افتتاح سفارتخانه مهمترین گام در سطح روابط دیپلماتیک دو طرف و تبلیغی برای این روابط محسوب می‌شود چرا که با ایجاد سفارت می‌توان گفتمان سیاسی را عمیق‌تر کرد و کانال‌های جدیدی برای همکاری در زمینه‌های اقتصادی، گردشگری، فرهنگی، محافل دانشگاهی و غیره باز کرد.»

در این گزارش آمده است که «سفر رضایف به اسرائیل چندجانبه است؛ او قرار است علاوه بر بررسی مکان‌های مختلف برای ایجاد سفارتخانه، با تامیر پاردو، رئیس سابق موساد دیدار کند که در جمهوری آذربایجان محبوبیت دارد. همچنین قرار است ضمن بازدید از وزارت خارجه رژیم صهیونیستی پیرامون جنبه‌های مختلف کشورش و زندگی مشترک یهود و مسلمان سخنرانی کند». طبق این گزارش، رضایف با عینات شالین، رئیس آژانس کمک بین‌المللی اسرائیل (IAA) در وزارت امور خارجه و آلون آشویتس، مدیر کل وزارت امور خارجه اسرائیل دیدار و در مورد موضوعات مرتبط با ایجاد سفارتخانه و نیز سایر جنبه‌های سیاسی و راهبردی گفت‌وگو خواهد کرد.

این سفر نشان می‌دهد که اسرائیل تا چه اندازه جمهوری آذربایجان را شریک استراتژیک مهمی می‌داند. جمهوری آذربایجان از نظر امنیت منطقه‌ای و مبارزه با تهدیدات امنیتی و انرژی در یک چهارراه مهم ژئوپلیتیکی قرار دارد و امروزه یکی از بزرگترین جوامع یهودی جهان در این کشور زندگی می‌کند. همچنین خبرگزاری معا به نقل از رسانه‌های رژیم صهیونیستی گزارش داد، جمهوری آذربایجان سفیر خود را در تل‌آویو تعیین کرده است. براساس این گزارش، تعیین سفیر جدید برای اولین بار از زمان برقراری روابط با اسرائیل در سال ۱۹۹۲ است.

به گزارش یدیعوت آحارانوت، جمهوری آذربایجان «مختار ممدوف»، معاون وزیر آموزش خود را به عنوان سفیر در تل‌آویو به مقامات اسرائیل معرفی کرده است.وبسایت عرب ۴۸ در این باره نوشت که «مختار ممدوف» پیش از این مسؤول پیشبرد طرح‌های مشترک با اسرائیل در حوزه آموزش و فناوری بود. پیش تر رسانه‌های صهیونیستی در ماه گذشته میلادی اعلام کرده بودند که باکو تصمیم گرفته بعد از ۳۰ سال روابط بین دو طرف و در میانه تنش با ایران، همسایه خود سفارتش را در اسرائیل افتتاح کند. أرزو ناگییف، نماینده و عضو کمیته دوستی پارلمانی اسرائیل و آذربایجان قبل تر گفته بود که «این تصمیم عملا گرفته شده و افتتاح سفارت آذربایجان در اسرائیل قطعی است مگر اینکه به دلایل فنی عقب بیفتد.»

احسان موحدیان در حوزه روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل ابتدا به دنبال پاسخ به این شبهه است چرا که بسیاری معتقدند منتقدین گرم شدن روابط تل آویو - باکو یک استاندارد دوگانه را پیرامون مناسبات جمهوری مشابه در قبال جمهوری ارمنستان و اسرائیل دارند؟  تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل در پاسخ به این سوال، ذیل استاندارد دوگانه به یک خوانش تاریخی دست می زند چرا که از نگاه موحدیان اگرچه روابط جمهوری ارمنستان و اسرائیل روابطی که درسته سفارت است اما هیچگاه اسرائیل نتوانسته است از ظرفیت روابط خود با ارمنستان و نفوذ ایروان در قره باغ یک چالشی امنیتی را برای ایران ایجاد کند.

یعنی از نگاه تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز، ارمنستان به رغم روابط خود با اسرائیل هیچگاه تهدیدی را علیه جمهوری اسلامی ایران ایجاد نکرده است، اما در عین حال موحدیان تاکید دارد که جمهوری آذربایجان برخلاف ارمنستان در همین دو سالی که از جنگ سال ۲۰۲۰ گذشته است و سیطره خود را بر مناطقی از قره باغ گسترانیده، بستر و شرایط را برای نفوذ بیش از پیش اسرائیل در کنار مرزهای ایران ایجاد کرده است، از ایجاد و روستاهای هوشمند گرفته تا سوء استفاده از سرزمین قره باغ برای حمله پهپادی به ایران، برنامه‌ریزی برای ترور، جاسوسی، خرابکاری هسته‌ای و ... که طبق اسناد و اعتراف صریح مقامات امنیتی ایران بیشترین عملیات های اسرائیل از خاک جمهوری آذربایجان و مناطق تحت سیطره این کشور علیه امنیت ایران صورت گرفته است.

از همین منظر، موحدیان گرم شدن روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان، افتتاح سفارتخانه و معرفی سفیر باکو در تل آویو را یک «نقطه تهدید جدی برای ایران در آینده می داند»، به خصوص آنکه تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز علی اف را شخصیتی غیرمستقل و به شدت وابسته به سیاست کشوری مانند ترکیه، اسرائیل انگلستان و غیره می داند. از همین رو به باور موحدیان، «احتمالاً در دوره جدید حکمرانی بنیامین نتانیاهو که تقابل با ایران را به اولویت و مهمترین دستور کار سیاست خارجی اسرائیل بدل کرده است، او (نتانیاهو) به شکل جدی از ظرفیت سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و حتی سرزمینی جمهوری آذربایجان و قره باغ برای تقابل و حمله به ایران نهایت سوء استفاده را خواهد برد.»