تعاریف فضیلت گرا و وظیفه گرا از اخلاق پژوهش

عطنا - هر پژوهش چهار مرحله دارد که از طراحی تا ارائه گزارش را شامل می‌شود و در هر مرحله می‌‌توانیم نکاتی اخلاقی را در نظر داشته باشیم که یکی از آنها موضوع سرقت علمی یا دستبرد فکری است که برخی برای آن از کلمه علم‌ربایی استفاده کرده‌اند. برخی از بی‌اخلاقی‌های علمی شامل پایان‌نامه خریدن، سرقت علمی، کتاب‌سازی، کاسبکاری علمی، اقتباس و بسازبفروشی‌های علمی هستند. این مباحث را می‌توان ذیل فلسفه اخلاق بررسی کرد. پوپر می‌گوید که همه مردان و زنان جهان بالقوه فیلسوف هستند، چراکه درباره مسائل زندگی تفلسف می‌کنند، اما تعداد فیلسوفان بزرگ اندک است. یکی از حوزه‌هایی که می‌‌توانیم از منظر فلسفی بررسی کنیم، اخلاق پژوهش است و اینکه مرز رعایت اخلاق و حقوق در پژوهش کجاست و کجا کار ما جرم و کجا غیراخلاقی است؟

لزوم توجه به اهمیت اخلاق

یکی از مهم‌ترین موارد در شروع اخلاق‌‌پژوهی، توجه به اهمیت اخلاق است و اگر این گزاره‌ را قبول نداشته باشیم، دیگر بحث درباره اخلاق پژوهش اهمیتی ندارد. البته ممکن است همه، ضوابط اخلاق پژوهش را به دلیل منافع شخصی رعایت کنیم، اما مهم این است که ضوابط رعایت شده باشد. لذا برخی معتقدند که در اینجا انگیزه چندان اهمیتی ندارد، اما شخصی همانند کانت معتقد است که انگیزه در اخلاق اهمیت دارد و ممکن است شما رفتاری ظاهراً اخلاقی با انگیزه غیراخلاقی داشته باشید. وی مثال فروشنده‌ای را می‌زند که قیمت‌ها را پایین تعیین کرده اما انگیزه وی خدمت به مشتری نیست، بلکه می‌‌خواهد مشتری بیشتری را جذب کند. لذا این کار فروشنده از منظر کانت در دایره اقدامات اخلاقی قرار نمی‌گیرد.
 
متأسفانه ساختاری در حوزه علمی داریم که فشارهای سازمانی و برخی افراد را به سمتی سوق می‌دهد که انگار در حوزه پژوهش محکوم به کار غیراخلاقی هستیم. لذا سؤال خاص در حوزه اخلاق پژوهش این است که چقدر فشارهای بیرونی ما را به سمت غیراخلاقی زیستن سوق می‌دهد. در زندگی علمی ما چند کلان‌پژوهش وجود دارد که ذیل چتر آنها پژوهش‌های جزیی‌تری انجام می‌شود. این مراحل اصلی شامل طراحی، اجرا، نگارش و گزارش است. در زمینه طراحی با موضوع‌گزینی، طرح مسئله، طراحی ساختار و نگاه کلی به منابع مواجه هستیم. زیرمجموعه‌های اجرا شامل گردآوری و مطالعه منبع‌یابی و نیز پردازش و خواندن معکوس و یادداشت‌برداری از منابع و زیرمجموعه‌های نگارش شامل تنظیم و رده‌بندی یادداشت، تنظیم ساختار مقاله، نگارش پیش‌نویس متن، مستندسازی نقل‌ قول‌ها، ارجاع در درون متن و پی‌نوشت، تدوین کتاب‌شناسی و بازبینی هستند.

اهمیت توجه به چگونگی در روش تحقیق

درباره روش تحقیق باید گفت که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های دکارت، که روش تحقیق در فلسفه غرب را دچار تحول کرد، «گفتار در روش درست به کار بردن عقل» است که محمدعلی فروغی آن را ترجمه کرد. وی در این کتاب فهمیده بود که مشکل پژوهش و دانش غربی نه در محتوا بلکه در روش است. از اینجا یکی از مراحل روش تحقیق شروع می‌شود؛ بدین معنی که به جای اینکه روشن کنیم دنبال چه چیزی هستیم باید روشن کنیم که چگونه به دنبال چه چیزی هستیم. لذا در روش تحقیق، چگونگی اهمیت زیادی دارد.
 
تحلیل، تدقین، مفهوم‌شناسی مفاهیم و احکام اخلاقی و نهاد اخلاق و نیز بررسی کاربرد اخلاق در موضوعات و موارد گوناگون را اخلاق‌پژوهی می‌گویند. مفاهیم اخلاقی به دسته‌هایی همانند خوب و بد، باید و نباید، درست و نادرست و فضیلت و رذیلت تقسیم می‌شوند. در اخلاق‌پژوهی با مفاهیم اخلاقی غلیظ و رقیقی مواجه هستیم. ما معمولاً می‌گوییم دروغ گفتن نادرست است که هم دروغ و هم نادرست غیراخلاقی هستند اما یکی از آنها رقیق و یکی غلیظ است. مواردی همانند نیکوکاری، دروغ، سقط جنین، قتل و حسادت از مفاهیم اخلاقی غلیظ هستند؛ یا ممکن است بگوییم قتل عمد بد است که در اینجا قتل عمد غلیظ و بد رقیق است. یکی از کارها در اخلاق‌‌پژوهی این است که این مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی را لیست کنیم و در مورد آنها کار پژوهشی انجام دهیم. کار دیگر این است که بر مفاهیمی تمرکز کنیم که از بسیاری از آنها استفاده می‌کنیم، اما توجه چندانی به معنای آنها نداریم. مثلاً باید روشن کنیم که حسادت به چه معناست یا فرق اعتماد به نفس با خودشیفتگی چیست؟ این هم با روانشناسی و هم فلسفه اخلاق مرتبط است. 

دو تقسیم‌بندی از فلسفه اخلاق

فیلسوفان معتقدند که تمام پدیده‌های جهان قابل تقسیم‌بندی به دو دسته یعنی معلول انسان یا غیرمعلول انسان هستند و آنها که معلول انسان‌اند نیز به دو دسته ارادی و غیر ارادی تقسیم می‌شوند. در فلسفه اخلاق عموماً گفته می‌شود که فعل ارادی و اختیاری در گزاره‌های اخلاقی اهمیت دارد؛ هرچند برخی معتقدند که غیرارادی‌ها هم باید مورد توجه قرار گیرد. اخلاق‌پژوهی همان فلسفه اخلاق است که به دو دسته تقسیم می‌شود که شامل فلسفی – عقلی و شهودی – عرفانی است. در حوزه فلسفی – عقلی با حوزه‌هایی همانند فرااخلاق و اخلاق هنجاری مواجه هستیم که اخلاق هنجاری نیز به دو دسته نظریه‌های هنجاری و اخلاق کاربردی تقسیم می‌شود. 
 
بخش شهودی – عرفانی نیز حوزه‌هایی همانند جامعه‌شناسی اخلاق، روان‌شناسی اخلاق، زیست‌شناسی اخلاق، جغرافیای اخلاق و تاریخ اخلاق دارد. اخلاق کاربردی نیز شاخه‌هایی دارد که از جمله آنها اخلاق دانشگاهی و علم است که اخلاق پژوهش با آن مرتبط است؛ هرچند ممکن است کاملاً در دل آن نباشد. در اخلاق کاربردی یک مسئله همانند سقط جنین یا اخلاقِ جنگ را مورد استدلال قرار می‌دهیم و توانایی شما در اخلاق کاربردی باعث می‌شود که چه مسیری را طی کنید. برخی معتقدند که اخلاق کاربردی بدین معناست که موعظه‌های اخلاقی را برای هم بگوییم، اما این تعریف درست نیست، چراکه باید برای گفته‌های خود استدلال فلسفی بیان کنیم. 
 
حال سؤال این است که فرق نظریه‌های اخلاقی در اخلاق پژوهش چگونه خود را نشان می‌دهد؟ آیا تقلب، خیانت، قتل و دروغ در هر شرایطی نادرست است؟ سؤال واضح در اخلاق پژوهش این است که اگر در جایی می‌خواهیم تقلب کنیم و مطلبی را از شخصی ذکر کنیم که نه خودش می‌فهمد و نه باعث ضرر به جایی یا به کسی می‌شود درست است یا نادرست؟ اگر سرقت علمی کنیم و سود یا ضرری برای کسی در پی نداشته باشد مشکل اخلاقی ندارد؟ سؤال دیگر این است که آدم متقلب بد است یا کار متقلبانه؟ فضیلت‌گراها معتقدند که شما نباید آدم متقلبی باشید. افراد معتقد به اخلاقِ پژوهش بر وظایف خود در برابر دیگران تمرکز کرده‌اند و معتقدند که باید به خودمختاری علمی دیگران احترام گذاشت و نباید آنها را فریب داد. 

معنای اخلاق پژوهش

اخلاق دانشگاهی بسیار گسترده است و بخشی از آن شامل اخلاق پژوهش می‌شود. درباره اینکه اخلاقِ پژوهش چیست باید گفت که می‌‌توان آن را فضیلت‌گرا یا وظیفه‌گرا تعریف کرد. اگر بگوییم مجموعه ویژگی‌های پژوهشگر است که مانع بی‌اخلاقی پژوهشی و آموزشی می‌شود، این تعریف فضیلت‌گراست و اگر معتقد باشیم مجموعه قواعدی علیه بی‌اخلاقی پژوهشی و آموزشی است، تعریفی وظیفه‌گرا از اخلاق پژوهش محسوب می‌شود. 
 
اخلاق پژوهش از طراحی تا ارائه گزارش که می‌‌تواند دفاع از پایان‌نامه یا ارائه مقاله و کنفرانس باشد باید مورد توجه قرار گیرد. از همان مرحله که ایده شکل می‌گیرد باید پروپوزال را بر اساس ضوابط اخلاقی بنویسیم و موضوع‌گزینی را بر آن اساس مورد توجه قرار دهیم. در این راستا باید به موضوع علاقه داشته باشیم. موضوعاتی را انتخاب نکنیم که کهنه و کلیشه‌ای، وسیع و چندمجهولی و بدون منبع باشد. موضوعاتی را انتخاب نکنیم که مشکلی را برطرف نمی‌کنند، تخصصی در آن حوزه نداریم و به آینده شغلی ما مرتبط نیست. برخی از بی‌اخلاقی‌ها در پژوهش شامل تقلید در مسئله، تکرار مسئله، جعلی و غیرواقعی بودن آن، مسئله‌گریزی، مهم و تازه جلوه دادن پژوهش، ایده‌دزدی، الگوبرداری و جست‌وجوی ناقص هستند.

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام